Монгол хэлний их тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

ҮГ

1. Үгийн сангийн болон хэлзүйн тодорхой утга илтгэдэг үгийн сангийн үндсэн нэгж болох авиа утгын цогц - Үг нь дэлгэрэнгүй... С.Мөөмөө. Ерөнхий хэлний шинжлэл., үг бүтээх (үгийн үндэс болон язгуураас шинэ үг үүсгэх), үг бүтээх дагавар (шинэ үг үүсгэх бүтээвэр), үг зүй (хэлний үг бүтэх, хувилах зүй тогтол, үгийн сан хэл зүйн бүлэглэл болох үгсийн аймгийг судалдаг хэлний салбар ухаан), үг зүйн найруулга зүй (үгийн аймаг тэдгээрийн үг зүйн хувиллуудын найруулгын үүргийг судалдаг найруулга зүйн дэд салбар), үг найруулга (бичлэгийн уран сайхан) - Үг найруулгыг эрхэмлэж, утгыг яруу тодорхойгоор нэвтрүүлэхийн сургуулийг ийнхүү хийсэн. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., үгийн баялаг (тухайн хэлний үгийн сангийн хэмжээ), үгийн гарал (үгийн үүсэл), үгийн үндэс (үгийн үндсэн утга бүхий хэсэг буюу үгзүйн ёсоор янз бүрийн дагавар залгаж, цаашаа хувилгаж болох хэсэг), үгийн өргөлт (үгийн бусад үеэс илүү хүчтэй хэлэгддэг хэсэг), үгийн язгуур (үгийн цэвэр үндэс буюу цааш утга бүхий хэсгээр задалж үл болох хэсэг), үндсэн үг (тухайн хэлний уугал бөгөөд он цагийн шалгуурыг туулж хөдөлбөргүй хэвшин тогтворжиж чадсан нийт ард түмний мэддэг үг), шинэ үг (нийгмийн шинэ үзэгдэл, ойлголтыг тэмдэглэсэн үг), этгээд үг (нийт хэлний үгээс бүтдэг боловч илэрхийлж буй утгаараа үндэсний утга зохиолын хэм хэмжээнээс гажсан үг), хуучирсан үг (тухайн юм үзэгдэл, ойлголт нь хэвээр байгаа боловч ойролцоо утга бүхий өөр үгэнд байраа тавьж өгөн идэвхтэй чанараа алдсан үг), нийлэмж үг (хоёр болон түүнээс дээш үг нийлж үгийн сангийн нэг утга илэрхийлснийг), холбоо үг (утга хэлзүйн талаар өөр хоорондоо зэрэгцээ бүхий хоёр буюу түүнээс дээш үгээр бүтсэн өгүүлбэрзүйн бага нэгж), хоршоо үг (харилцан тэгш эрхтэй, зэрэгцэн холбогдож бүтсэн нийлмэл үг);

2. Хэлсэн зүйл, яриа, сургаал, заавар: үг авалцах (хэл чимээ нэвтрэлцэх), үг авах (а. Үг алдуулах, ам хэлүүлж авах; дэлгэрэнгүй...

3. Дууны шүлэг; дуу дуулахад хэлэх зүйл: дууны үг (дууны шүлэг) - Ж.Бадраад захиалж “Халуун элгэн нутаг” гэсэн дууны дэлгэрэнгүй...үг бичүүлсэн. “Цог” сэтгүүл;

4. Гэсэн санаа - Дайн гэдэг чинь хүн хүнээ ална гэсэн үг дээ. Л.Түдэв. Уулын үер.

үг бүтээх	үгийн үндэс болон язгуураас шинэ үг үүсгэх
үг бүтээх дагавар	шинэ үг үүсгэх бүтээвэр
үг зүй	хэлний үг бүтэх, хувилах зүй тогтол, үгийн сан хэл зүйн бүлэглэл болох үгсийн аймгийг судалдаг хэлний салбар ухаан
үг зүйн найруулга зүй	үгийн аймаг тэдгээрийн үг зүйн хувиллуудын найруулгын үүргийг судалдаг найруулга зүйн дэд салбар
үг найруулга	бичлэгийн уран сайхан
үгийн баялаг	тухайн хэлний үгийн сангийн хэмжээ
үгийн гарал	үгийн үүсэл
үгийн үндэс	үгийн үндсэн утга бүхий хэсэг буюу үгзүйн ёсоор янз бүрийн дагавар залгаж, цаашаа хувилгаж болох хэсэг
үгийн өргөлт	үгийн бусад үеэс илүү хүчтэй хэлэгддэг хэсэг
үгийн язгуур	үгийн цэвэр үндэс буюу цааш утга бүхий хэсгээр задалж үл болох хэсэг
үндсэн үг	тухайн хэлний уугал бөгөөд он цагийн шалгуурыг туулж хөдөлбөргүй хэвшин тогтворжиж чадсан нийт ард түмний мэддэг үг
шинэ үг	нийгмийн шинэ үзэгдэл, ойлголтыг тэмдэглэсэн үг
этгээд үг	нийт хэлний үгээс бүтдэг боловч илэрхийлж буй утгаараа үндэсний утга зохиолын хэм хэмжээнээс гажсан үг
хуучирсан үг	тухайн юм үзэгдэл, ойлголт нь хэвээр байгаа боловч ойролцоо утга бүхий өөр үгэнд байраа тавьж өгөн идэвхтэй чанараа алдсан үг
нийлэмж үг	хоёр болон түүнээс дээш үг нийлж үгийн сангийн нэг утга илэрхийлснийг
холбоо үг	Утга хэлзүйн талаар өөр хоорондоо шүтэлцээ бүхий хоёр утга буюу түүнээс дээш үгээр бүтсэн өгүүлбэрзүйн хамгийн бага нэгж.
хоршоо үг	Харилцан тэгш эрхтэй, зэрэгцэн холбогдож бүтсэн нийлмэл үг.
үг авах	а. Үг алдуулах, ам хэлүүлж авах; б. Хүний үгэнд орох, хэлсэн сургасныг ойшоох
үг алдах	хэлж болохгүй үгийг гэнэ алдаж хэлэх
үг алдуулах	гэнэ алдуулж, үг хэлүүлэх, зөвшөөрүүлэх
үг барилдах	хэлэлцэж тогтох, болзох
үг булаалдах	хүнтэй өрсөн ярих, маргалдах
үг гаргах	хэл өгүүлэл гаргах, гомдоллох, хэл ам татлах
үг гээдэггүй	а. Хэлсэн ярьсан болгонд хариу өгдөг; б. Хэлсэн ярьсан бүхнийг өлгөн авч өөлдөг
үг дагах	үгэнд орох, хэлснээр нь хийх, хүний хэлснийг ажил хэрэгтээ тусгах
үг дагуулах	хүний хэлснийг дагуулан ярих, аялдан дагаж зөвшөөрөх
үг дайх	бусдаар үг хэлүүлэх
үг дуулах	а. Хүний үгийг сонсож хүлээн авах; б. Бусдын үгэнд орох в. Хүнээс хатуу үг сонсох
үг дэлгэх	хэрэгтэй хэрэггүй олон юм ярих, дэмий ярих
үг зааж өгөх	а. Үг, үсэг зааж өгөх; б. Бусдад ингэж тэгж хэл гэж гэж зааварлах
үг задрах	нууц задрах
үг зохиох	хүнийг ийм тийм юм хэллээ гэж санаагаараа худал үг зохиож хэлэх
үг зөрөх	хэлсэн, ярьсныг эсэргүүцэх
үг мухардах	хэлэх үг олдохгүй болох
үг мушгих	хэлсэн үгийг гуйвуулах
үг мэддэггүй	а. Хүний хэлсэн ярьсныг ойлгохдоо муу; б. Үгэнд ордоггүй
үг нийлэх	а. Яриа нийлэх, үзэл санаа нийлэх; б. Асуугдах цагт өчих, хариулах үгээ сэм тохирох
үг өгөх	а. Амлах, ам тангараг өгөх; б. Дохио болгож сануулах
үг өдөх	а. Яриа эхлэх; б. Үг сэдэж хорыг нь маажих
үг өөлөх	буруу ташаа хэлснийг далимдуулан муучлах
үг сануулагч	жүжгийн ба давтлагын үед жүжгийн зохиолын дагуу тоглолтын явцыг ажиж шаардлагатай үед жүжигчдэд үгийг сануулан хэлдэг театрын ажилтан
үг солих	а. Мэндлэх; б. Ярилцах
үг сонсох	а. Сонорын эрхтнээс бусдын хэлснийг сэрж мэдрэх; б. Бусдын муушаал, гоочлол, зэмлэлийг хүртэх в. [шилжсэн] Сураг сонин дуулах
үг сөрөх	хэрэлдэх, хэлсэн үгийг зөвшөөрөхгүй байх, зөрөх
үг тараах	энд тэнд үнэн худал үг хэлж явах, цуу үг тараах
үг таслах	хүний яриан дундуур нь орж ярихыг болиулах, хүний яриан дундуур нь орох
үг үлдээх	а. Хүнд хэлэх үгээ өөр хүнээр дамжуулан захиж хэлэх; б. Захиас, сургамжийн үгээ хэлэх
үг үсэгчлэн	үг нэг бүрчлэн, утга үл харгалзан
үг хавчуулах	а. Бусдыг ярилцаж байхад хооронд нь орж ярих; б. Ярианы далимд өөр үг дуулгах
үг хадгалах	а. Бусдын хэлснийг марталгүй явах; б. Хэлэх гэсэн үгээ тээж явах
үг хайрлахгүй	а. Хэт нуршуу; б. Магтах
үг хэлэх	а. Ярих; б. Хурал цуглаан дээр тусгайлан бэлдсэн зүйлээ ярих
үгээ баллах	хэлснээ буцаж үгүйсгэх
үгээ буцах	хэлсэн зүйлээ хэлээгүй гэж мэлзэх
үгээ буцаах	хэлснээсээ буцах
үгээ зөөх	үгээ сунжруулан хэлж ядах
үгээ олж ядах	юм хэлэх гэж бодсон боловч чухам яаж хэлэхээ мэдэхгүй байх
үгээ олох	а. Оновчтой зөв үгээр ярих; б. Хэлэх үгтэй болох, шалтаг олох
их үг хэлэх	биеэсээ ахадсан юм ярих, хэгжүүн хэвлүүн зан гаргах
хатуу ширүүн үг хэлэх	загнах, зэмлэх, зандрах
үг цухуйлгах	учир явдлын үзүүрээс бага сага дурдах
үг чагнасан олигор	үг дуулчих санаатай дэргэдээс холддоггүй, салдаггүй хүн
үгний үзүүр	ярианы чиг хандлага
үгэн дотор үг байх	далд утгатай үг хэлэх
үгэн дээрээ	санаа бодлоо нуух, хэлэх хийх нь зөрөх, өнгөн дээрээ за боловч үнэн санаа нь үгүй байх
үгэнд дуртай	а. Бусдын яриаг сонсох дуртай; б. Бусдын үгийг сонсож дамжуулах дуртай; в. Илүү юманд дурлах, сониуч
үгэнд орох	хүний хэлсэн, сургасныг биелүүлэх, үг дуулах
үгэндээ хүрэх	хэлсэн, амласандаа хүрэх, хэлсэн үгээ ажил болгох
үгээ барах	хэлэх үгээ олж ядах
үгээр дайрах	хүнийг муу үгээр басамжлан хэлэх, доромжлох
нэг үгээр хэлэх	товчилбол, хураангуйлбал
даацтай үг	жинтэй үнэн үг
дотно үг	эелдэг зөөлөн сэтгэлд хоногшсон үг
егөөдсөн үг	цаад хүнээ тандсан, хор шарыг нь малтах зорилгоор далд утгатай хошин аястай хэлсэн үг
ёжтой үг	егөөдсөн үг
зөөлөн үг	аргадан учирласан үг
зүйр үг	амьдралын юм, үзэгдэл, байдал, үйлийг товч оновчтой зүйрлэн жишиж, чимэгтэй, нухацтай цөөн үгээр онож шүлэглэсэн тогтвортой хэллэг бүхий ардын аман зохиолын нэг төрөл
жороо үг	хэл зүгшрүүлэх үг
муу үг	а. Тааламжгүй үг; б. Өөдгүй мэдээ
өмнөх үг	ном зохиолын эхэнд тухайн ном болон зохиогчийн тухай хэлсэн үг, оршил үг
өмхий үг	далдуур егсөн, зэвүүн үг
сургаал үг	ардын аман зохиолын нэг төрөл, аж амьдралд сануулах, сургамжлах, ятгах, хориглох санааг илэрхийлж, товч цөөн үгээр шүлэглэсэн тогтвортой сургаалт хэллэг
төгсгөлийн үг	ном зохиолын төгсгөлд бичсэн үг
уран үг	сонсоход гоё, сайхан үг
үнэн үг	худал, ташаа биш үг
хатуу үг	сонсоход хэцүү ч үнэн үг
хууч үг	эрт дээр цагаас уламжилж ирсэн аж амьдралын тухай товч цөөн үгээр шүлэглэсэн сургамжит хэллэг, аман зохиолын нэг төрөл
хүний үг	бусдын хэлсэн үг яриа
хэл зүгшрүүлэх үг	бага насны хүүхдийг түгдрэлгүй хэлж сурахад зориулж зохиосон бүлэг үгс
цуу үг	худал тарсан үг, үнэн худал нь мэдэгдэхгүй нэгээс нөгөөд дамжин яригдах яриа
цэцэн үг	амьдралын явцад ажиглаж дүгнэсэн зүйлээ товч, оновчтой, цөөн үгээр шүлэглэсэн, ухааруулах утга төгс уламжлалт хэллэг бүхий ардын аман зохиолын нэг төрөл
ширүүн үг	а. Загнан зэмлэсэн үг; б. Шүүмжлэн өөлсөн үг
эвгүй үг	сэтгэлд сэв суулгах үг
эгзэгтэй үг	а. Өө сэвийг нь олж хэлсэн үг; б. Далдуур егсөн, ёжсон үг
үг аялгуу	хэлний үндсэн нэгж болон түүний хэлэхүйн ялгаа
үг аяс	ярианы төлөв байдал, өнгө
үг дуу	дуу авиа, хэл яриа
үг дуугүй	ямар ч болзолгүй, юу ч хэлэлгүй, эсэргүүцэлгүй
үг заавар	зааж сургасан үг
үг захиа	үлдээсэн үг, захиж сургасан үг
үг өчиг	а. Ам өчиг, амлалт; б. Мэдүүлэг - Өдөр нь хөлдүү мөсөн дээр суулгаж, шөнө нь ханхай хүйтэн хар гэрт хорьж байцаасаар атал үг өчиг өгөөгүйд минь хорсож хэд хоногтоо тэлж хорихоор шийджээ. Л.Түдэв. Хувьсгал танаа өчье
үг сүг	ухаан жолоо, учир зүг
үг сүггүй	а. Үг хэлэхийн завдалгүй, нам сөгөөгүй, ганц үгний зөрөөгүй; б. Ухаан жолоогүй, учир зүггүй
үг өгүүлэл	хэл ам, хэрэг зарга
үг учир	юмны учир шалтгаан, нөхцөл байдал
үг үсэг	бичиг үсэг
үг хэл	а. Хэлсэн ярьсан зүйл; б. Хов жив; в. [шилжсэн] Хэрэг түвэг, хэл ам
үг хэл нийлэх	санаа бодол харилцан тохирох
үг чиг	хэлж ярих зүйл, өнгө аяс
үг шүүмж	шүүн хэлэлцсэн үнэлэлт
үг эгшиг	дууны өнгө, ярианы өнгө аяс
үг яриа	хэлэх ярих юм, хэлж ярьсан зүйл
үг зөөх	хов жив хөөцөлдөх, олныг хутган үймүүлж явах
үг хаях	гоморхож, егөөдөж элдэв юм ярих
үг хөөх	а. Дам сонссон үгийн эзнийг олох гэж чармайх; б. Хэрэггүй үгийг нэхэх
үг газар унагахгүй	үгэнд дуртай, амнаас гарсан үг нэг бүрийг сонсох
үг олдож үхэр холдох	дэмий их ярьж цаг алдах
үгээр идэх	янз бүрийн хор маажсан үг хэлэх, элдэвлэн хэлэх
үгээр нүдэх	ширүүнээр хэлэх, шүүмжлэх
үгээр үг хийх	а. Бусдын хэлснийг мушгих, шалтаг болгон өөнтөглөх; б. Тоглоом хийсэн ерийн үгийг өөнтөг санаж, үнэнд бодох
үгээр шөвөгдөх	бусдыг хорон үгээр хошигнон дайрах
үгээр цохих	бусдыг нэг ч үг хэлүүлэхгүй хатуу ширүүн үгээр дайрах
үг хэл нь гүйцэгдэхгүй	а. Цэцэн цэлмэг, хэлэмгий доломгой; б. Хэрүүлч
үг хэлээ билүүдэх	дэмий чалчих, хов үг ярих
үгээр согтоох	ямар нэгэн зүйлийн талаар сонирхолтой, удаан ярьж бусдын анхаарлыг татах
үгэнд согтох	үгэнд дурлан шимтэн сонсох
их үг хэлэх	бага хүүхэд хэрээс хэтэрсэн юм ярих
өмхий үгээр утах	муу муухай үгээр егөөдөх
үгээр таглах	хэлэх үггүй болгох
үг явах	эзэнгүй дэл сул яриа гарах
үгний олноос үхрийн олон	олон үг хэрэггүй
үгээ залгиж явбал үнэ хүрэх	бодлогогүй бүү хэл, үг яриагаа цэгнэж яв
үгээр цохихоор сүхээр цохь	бусдыг гомдоох үг бүү хэл гэсэн санаа
үгэнд нь итгэхээр үйлсэд нь итгэх	хүнийг амаар нь биш үйл ажлаар нь дүгнэ гэсэн санаа
үг алдсанаас үхэр алдсан нь дээр	бодлогогүй үг бүү хэл, хэл яриагаа цэнэж яв
үг илжирдэггүй үнэн балардаггүй	үнэн хэзээд үнэнээрээ байдаг үнэн үг хуучирдаггүй
үгийн эх нь хэцүү үйлийн адаг нь хэцүү	үйл явдлыг эхлүүлэх амархан ч зорьсондоо хүрэх хэцүү
үг хөөцөлдөхөөр үхрээ хариул	хов ярьж явахаар ажлаа хийж яв
үгэнд үхэхээр сүхэнд үх	үг дааж сур
муу үг модон улаатай	муу юм дорхноо дуулддаг, муу үг дороо тархдаг гэсэн санаа
үнэн үг үнэтэй худал үг хортой	үгээ цэгнэ, хэлж ярихаа бод гэсэн санаа
сайн хүний үг сарын хүнс муу хүний үг тэр өдрийн тээг	сайн хүнээс үг дуулж байх, нөхрийнхөө урмыг хугалах үг бүү хэлж бай гэх санаа
махны шарх эдгэдэг үгийн шарх эдгэдэггүй	бусдад муу үг бүү хэл гэсэн санаа
дууны үг	дууны шүлэг