АЛТАН
1. Хувилахуй ухааны нэгэн язгуур махбод, улбар шар өнгөтэй, давтагдан сунахдаа сайн, 2.5-3 хатуулагтай, 19.3 хувийн дэлгэрэнгүй...
жинтэй зэвэрдэггүй төмөрлөг эрдэнийн зүйл, үнэт эдлэл хийх ба үнэ цэнийн хэмжүүр болгон хэрэглэнэ: алт олборлох (орд газраас алт малтаж гаргаж авах), алт тунгаах (элсэнд агуулагдаж байгаа алтыг усаар шүүж, тунгаан ялгах), алт шарах (мөнгө зэс зэргийг алтдах, алтаар бүрхэх), алтан хангамж (улсын алтны нөөц), алтан хорголж (алтыг нунтаглан үрэл мэт бөөрөнхийлсөн нь), мөнгөжсөн алт (олон улсын жишигт нийцүүлэн цэвэршүүлж, олон улсын санхүүгийн аль нэг төвд хадгалуулж байгаа, гадаад валютаар борлуулахад бэлэн болсон алт), навчин алт (нимгэлэн давтсан алт), цаасан алт (маш нимгэн цаастай адил боловсруулсан зурах, будахад наалдуулан хэрэглэх алт), цул алт (цэвэр алт) - Эрхийн чинээ цул алт энэ зэргийн эрд наймааны хөл болж чадалгүй яахав. Б.Нямаа. Арандалынхан., цэвэршүүлсэн алт (алтны агуулгыг нь нэмэгдүүлж цэвэршүүлсэн хэдий ч гадаад валютаар шууд борлуулах нөхцөл хангагдаагүй алт), хигд алт (будах, зурахад хэрэглэх, цаас мэт болгож боловсруулсан алт), хорголжин алт (үрэл мэт бөөрөнхийлсөн алт), шааз алт (чанар муу алт; хумаг алт, шороон алт), шижир алт (дээд зэргийн алт), алтны дархан (алтач), шороон алт (үйрмэг элсэн алт), алтны нөөц (а. Алтны орд; б. Улсын сангийн газарт гулууз болон зоосоор хадгалж буй алтан хөмрөг), алтны орд (үйлдвэрийн аргаар олборлоход шаардлага хангахуйц алт ихээр хуримтлагдсан газар), алтны сорьц (алтны эзлэх жин), алтны уурхай (алт олборлох газар), алт мөнгө [хоршоо] (үнэт төмөрлөгүүд) - Майлжийн өргөсөн алт мөнгө, эрдэнэ сувд, адуу малыг Мухулайд тушаан олон жанжин цэрэгт хуваан өгүүлж... В.Инжаннаши. Хөх судар., *алтаа гуулиас, хадгаа самбайнаас (бүтэлгүй, ашиггүй наймаа хийх), *алтанд умбах (бүх зүйлээр элбэг дэлбэг байх), *алтыг аргалаар зарах (үнэтэй юмыг хямд төсөр юмаар арилжих), *алтны дэргэдэх гууль шарлах (сайн сайхны нөлөөгөөр дэргэдэх зүйл нь сайн болно гэсэн санаа), *алтыг нь аваад авдрыг нь хаях (зөвхөн өөрт хэрэгтэйг аваад, бусдыг нь үл тоох гэсэн санаа), *чих нь алт болох (бага залуу хүн эрээ цээргүй үг яриа сонсох), алт мөнгийг эрээд олно, аав ээжийг эрээд олохгүй [зүйр цэцэн үг] (аав ээж хүнд ганц л заяадаг), алт шороонд дарагдавч, өнгөө алдахгүй (сайн юм муу орчинд байсан ч чанараа алдахгүй гэсэн санаа), алт хэдий удавч өнгө хувирахгүй, алдартан хэдий үхсэн ч нэр нь мартагдахгүй [зүйр цэцэн үг] (сайн юм хэзээ ч балрахгүй гэсэн санаа), алт арчих тусам өнгөжих [зүйр цэцэн үг] (магтаал сайшаалд хөөрч, биеэ тоолгүй улам хичээнгүй болох гэсэн санаа), алтыг зүлгэвэл шарлана, нүүрсийг угаавал харлана [зүйр цэцэн үг] (сайн муу юмны чанар өөрчлөгдөхгүй гэсэн санаа);
2. Алтаар хийсэн, алт бүхий, алтаар өнгөлсөн: алтан аяга (алтаар хийсэн аяга), алтан бөгж (алтаар хийсэн бөгж) - дэлгэрэнгүй...Шалзны чинээ алмас шигтгээтэй том алтан бөгж нь гялсхийв. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., алтан бумба (найман тахилын нэг), алтан ганжир (алтаар хийсэн ганжир), алтан ганжуур (алтаар бичсэн бурхан багшийн бүрэн зохиол, зарлигийн хураангуй), алтан гэрэгэ (алтаар хийсэн гэрэгэ), алтан зоос (алтаар цутгасан зоос), алтан утас (а. Алтыг шувтран татаж, утас мэт нарийн болгосон буюу эсвэл нимгэн алт, алтадмал нимгэн зэс мэтийг утсанд ороосны нэр; б. Алтан шаргал саа утас), алтан хорол (найман тахилын нэг), алтан хуудас (шарах, ширдэхэд хэрэглэхээр нухаж маш нимгэн болгон дэвтэрлэсэн алт), алтан шигтгээ (цэвэр алтан шигтгээ), алтан ээмэг (алтаар хийсэн ээмэг), алтан соёмбо (а. Тусгаар төрийн бэлгэдэл; б. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатрын онцлох тэмдэг), *алтан аяганаас ус уух (амьдралд нь аз тохиох, амьдын жаргал эдлэх) - Хуучны цэцэн үгэнд амьд явбал алтан аяганаас ус ууна гэж учиртай үнэн үг ажээ. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., *алтан амтай (үргэлж сайныг зөгнөж ярьдаг, бэлгэ дэмбэрэлтэй юм ярьдаг) - За, алтан амтай дүү минь, ахдаа юу дуулгах гэж ирэв дээ. Б.Бааст. Манаач., *алтан гартай (их уран хүн), *алтан хошуу (хов зөөдөг хүн), *алтан хошуу өргөх (хов зөөх, матаж ховлох) - Чи очоод ноёндоо алтан хошуу өргөж, шан хүртэх гээ юү? Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., *алтан хумст (хулгайч), *арьяавалд ном зааж, алтан бурханд шар нэмэх (а. Биеэсээ илүү мэдлэгтэй хүнд мэдэмхийрэн аашлах; б. Илүүц ажил хийх гэсэн санаа);
3. Маш чухаг, нандин, ховор: алтан амь (халуун амь, үнэ цэнэтэй амь амьдрал), алтан дэлхий (эх дэлхий) - Хөрст дэлгэрэнгүй...алтан дэлхийн хөвөө хязгаар нутагт... Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., алтан өлгий (а. Төрсөн эх нутгаа энхрийлэн магтсан нэр; б. Алтаар цутгасан ембүү), алтан сургаал (Монголын уламжлалт билиг сургаал), алтан ураг (Монголын их хаадын язгуур овог), алтан цацар (а. Алтан өнгөт гол өргөө; б. Морины шинж), алтан үе (хамгийн шилдэг цаг үе), алтан босго [хүндэтгэл] (орох үүд), алтан тайз [хүндэтгэл] (урлагийн тайз, тоглолт болох талбай), алтан гадас [одон орон] (а. Алтан мөнгөн шаргын ордны сүүл талын том од, тэнгэрийн орхилгод оршиж, дэлхийн бөмбөрцгийн хойд зүгийг заана; б. [домог] Хөхдэй мэргэн харваачийн хоёр шарга морины аргамжааны гадас), алтан гадас одон (хөдөлмөрийн гарамгай амжилт гаргагсдыг шагнадаг төрийн одон), алтан мөнгөн шарга [зурхай] (умард туйлын орой тушаа орших, Тэнгэрийн гох, Тэнгэрийн багана, Тэнгэрийн идээний гэр ордуудын хооронд орших долоон одны орд, энэ ордын нэгдүгээр одыг Алтан гадас гэдэг), алтан мэлхий [зурхай] (Тэнгэрийн өмнөдөд Хувилгааны ордоос өмнө тийш, Дагалзах дарга, Хувилгааны орд, Тэнгэрийн түлхүүр, Цэрэг тэргүүлэгч, Лаг мэлхий, Энхжингийн шувуу, Өмнөд цэрэг, Тэргүүлэгч ордуудын хооронд орших таван одны орд), *алтан сав нээлгэх (хүн нас бармагц үлдэгсэд нь зурхайчид даруйхан очиж, талийгаачийнхаа нас, жил, гараг, амьсгаа хураасан өдөр, цаг, мөчийг нь тодорхой хэлж өгөн, насны нь хэмжээ болсон эсэх, сүнс нь хаа яваа, гэр орон эд юмс, төрөл төрөгсөддөө хоргодсон эсэх, үлдэгсэддээ гай цээр бий эсэх, араас нь ямар буян үйлдвэл зохих, хойд төрөл нь юу болох зэргийг зурхайн аргаар олуулахын зэрэгцээ, цогцост нь ямар жилтэй хүн эхэлж гар хүрэх, хэдний өдөр, хэдэн цагт гаргавал зохих, хаашаа зүглэх зэргийг нь хэлүүлэх зан үйл), *алтан дэлхий сугаа хавчсан биш (газар мундсан биш, очих газар хаана ч байна), *алтан боломжийг алдах (аятайхан боломжийг алдах);
4. Алттай зүйрлэм гялалзсан хурц өнгөтэй, алт шиг өнгөтэй: алтан говь (алт шиг шаргалтсан говь) - Хулангийн туурай тачигнасан дэлгэрэнгүй...алтан говь. Б.Жамц. Сэтгэлийн нууц., алтан намар (шаргалтсан намар), алтан нар (а. Нарны хүндэтгэл; б. Монголчуудын эртний өвөг дээдсийн шүтээн) - Ариун урсгал дор нь мяралзаж, алтан нар дээр нь гийнэ. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., алтан өнгө (алт мэт шар өнгө), алтан тариа (намрын шаргалтан халиурсан тариа), алтан тахиа (а. Тэжээвэр тахиа; б. [ёгт] Нар), алтан цаас (өнгө алт мэт болгосон цаас), алтан чулуу (алтан өнгө холилдсон нэгэн зүйл чулуу, эмэнд ордог), алтан шаргал (гялтганасан шаргал), алтан элс (тусгай байдал бүхий элсний нэр, дүр төлөв хэдэн зүйл бий), алтан шар [хоршоо] (алт шиг шар), алтан сандал (наадмын уралдаанд хоцорч ирсэн морь), алтан суудал (наадмын уралдаанд есд орсон морь), алтан тив (эртний судар бичигт Индонезийг ийнхүү нэрлэнэ), Алтан улс [түүх] (Жинь улс, Жүрчин улс), алтан хонхорь [хуучирсан] (малгайд унжуулан хадах жингэнэсэн дуутай уртавтар бяцхан хонх), алтан хөөрөг [хөгжим] (төмөр, гуулиар хийсэн бяцхан бортого мэт хэлбэртэй, доод амсар тэгш, өндрөөр долоон ямх гаруй, өргөөшөө тэнхлэгээрээ таван ямх шахам, жаазан өлгүүрт дүүжилж, модон цохиураар цохиж хөгжимдөх, цохивор хөгжмийн зэмсэг), жигдэрсэн алтан хөөрөг [хөгжим] (нэг өлгүүрт хэмжээ ижил, нимгэн зузаан ялгаатай арван зургаан хөөрөг дүүжилж цохих хөгжмийн зэмсэг), тэргүүлсэн алтан хөөрөг [хөгжим] (нэг өлгүүрт нэг хөөрөг дүүжилж, хөг эгшиг харилцан өөр өөр бүгд арван хоёр хөөрөг зэрэгцүүлэн тавьж цохьдог хөгжим);
5. Ургамал, амьтны зүйрлэсэн нэр: алтан бужирга [амьтан] (алтан шар, ногоон, үнсэн хөх хольцолдсон өнгөтэй, яруу дуутай, гэрт дэлгэрэнгүй...тэжээдэг бялзуухай), алтан гургалдай [амьтан] (зонхилох өнгө шар, жигүүрийн өд бараан, хоёрдугаар сараас намрыг дуустал жиргэдэг нэгэн зүйл дуучин шувуу, эрэгчин эмэгчнээр хамтдаа нисдэг, эрэгчний дуу яруу сонсголонтой), алтан гургуул [амьтан] (гол мөрний хөндий, өтгөн нягт сөөг бутлаг ургамалтай газар амьдардаг, эм нь бүдэг цоохордуу бор саарал өнгөтэй, солонголсон өд сөд бүхий үзэсгэлэнтэй шувуу, гургуулын язгуур, тахианы багт багтана), алтан жигүүр [амьтан] (янз төрх шар алаг дунгартай адилхан, ар улаан, жигүүр хар, дундаа нэгэн хэсэг шар чандартай, алт мэт гялбалзах бялзуухай), алтан загас [амьтан] (гурван салаа сүүлтэй, их бага адилгүй, зүйл бүрийн өнгөтэй, гэрийн тэжээвэр загас), алтан зулай [амьтан] (толгойдоо шар чандартай, нэгэн зүйл хун шувуу), алтан мич [амьтан] (урт сүүлтэй, алтан утас мэт гялалзсан шар үстэй нэг зүйл мич), алтан нүдэн бялзуухай [амьтан] (нүд шар, цэцгий хар, сүүл охор, бие цох хар бор, хүзүү алаг, богширготой адилхан бялзуухай, эрхийгүй учир модонд сууж чадахгүй), алтан нүдэт улар [амьтан] (хуй гургуултай адил болоод өрөвлөгт нь тогосных шиг ногоон нүд буй нэгэн зүйл гургуул), алтан хараацай [амьтан] (хот суурин газар үүрлэн амьдрах, уран хараацайгаас том, хошуу ахар, бие цох хар, омруу цагаан, цагаавтар бидэртэй, уртавтар шовх нарийн жигүүртэй, нисэх нь хурдан шувуу) - Алтан хараацай ангаахайгаа алдвал, үр ачаа дагуулж буцах... С.Эрдэнэ. Хонгорзул., алтан хацар [амьтан] (хошуу шовхгор, толгой бие моголцог бөөрөнхий, хайрс нарийн, хагадас үлэмж, хүч ихтэй загас, зарим нь алд илүү урт), алтан цуравдай [амьтан] (хошуу улаавтархан, өнгө цайвар шар, бидэргүй бялзуухай), алтан бадам [ургамал] (өнгө шар, бад хэлбэртэй нэгэн зүйл цэцэг), алтан бидэр [ургамал] (гялбалзсан сайхан улаан өнгөтэй, хэлтэс нь давхцаж, бидэр мэт харагдах бяцхан цэцэг), алтан бөөр [ургамал] (монголд дөрвөн зүйл ургадаг, зарим үр нь хортой, олон наст өвс), алтан бялзуухай [ургамал] (иш нь элсэн өнгөтэй, үслэг навч хажуу хоёр этгээддээ хоёр салаа ургасан нь бялзуухайн жигүүр мэт, бут бутаар урган, залгаж цэцэглэх цэцэг), [амьтан] (цохоосоо чээж хүртэл шар, хэвлий цагаан, сүүл ба далавч хар нэгэн зүйлийн шувуу. Уран сайхан жиргэнэ. Агаарт бага л нүүрсэн хий байвал манаран унадаг болохоор хүмүүс үүнийг нь ашиглан уурхайд нүүрсэн хий байх эсэхийг шалган байцаадаг. Бас шар божирго, алтан божирго гэдэг), алтан бялзуухай цэцэг (нарийхан өвслөг ургамал. Иш нь мөлхөө ургах бөгөөд үеэс нь үндэс хатгадаг, хуулбал улаан өнгөт шүүс гарна. Гуравласан нийлмэл навч нь язгуураас ургаа. Эрвээхий хэлбэрт дэлбээ бүхий хөх цэцэг дэлгэрч нарийхан урт буурцаг жимс сууна. Бүхэл өвс нь эмд орно), алтан гавир (мөнх ногоон бут мод. Уртавтар зууван навчтай. Жүржин улаан өнгөтэй анхилам цэцэг дэлгэрнэ, цэцгээс нь анхилам тос гарган авч болно), алтан гагнуур [ургамал] (уулын бэл, хадны ан цав газар ургадаг, цэцэг улбар шар, улаан, үнэр анхилуун, үндэсний хальс чилгэр, иш гоолиг шулуун, олон наст өвс, үндсийг нь хүн малын шарх, бэртэнгэ, хорын халууныг анагаахад хэрэглэнэ), алтан гарди [ургамал] (сүү шиг цагаан шүүстэй, цомхон баг цэцэгтэй, улаан цэцэг дэлгэрдэг олон наст өвс), алтан дусал [ургамал] (хоёр гурван давхар хэлтэстэй, улбар шар цэцэгтэй, навч цэцгэнд нь тунасан шүүдэр шороонд дусвал даруй үндэс ургах, горхи, гуу, уулын хажуугаар ургадаг сараантан овгийн олон наст өвс), алтан жүрж [ургамал] (хэлбэр төрх амтат жүржтэй төстэй, хэмжээгээр арай багахан, улбар шар хальстай, амт исгэлэн, анхилуун цагаан цэцэгтэй, урт өргөслөг навчтай, дорнод Хималайн уулаас гаралтай мөнх ногоон модны жимс), алтан загасны өеө [ургамал] (нуур цөөрмийн усанд ургадаг олон наст өвс), алтан зоос [ургамал] (хээр тал, ой модон дотор буюу уулын гуу жалганд ургадаг, цэцэг нь улаавтар, бор эсвэл ягаан өнгөтэй байдаг өвс), алтан зул [ургамал] (хар сэвхтэй, цагаан, улаан, шар гурван зүйлийн өнгөтэй, хэд хэдэн хүйс нэгэн дор багтаж сүлжсэн зулын адил цэцэг, сэрүүн цэцгийн навчаас баахан явцуу навчистай олон наст сонгинолог ургамал), алтан манжлага [ургамал] (авирч ургадаг шар цэцэгтэй, навч нь цувран ургах нэг наст өвслөг таримал ургамал), алтан ороонго [ургамал] (модонд ороон ургадаг, өндрөөшөө хэд хэдэн хос алд, зэллэн нэг салаанд хэд хэдэн навч гарч, салаа тутам арван хэдэн цэцэг цэцэглэдэг, таван хэлтэстэй, томоохон хүйстэй, улбар шар өнгөтэй цэцэг), алтан сиймхийлэг [ургамал] (улбар шар өнгөтэй, гялтганасан сайхан цэцэг), алтан товч [ургамал] (а. Хээр хөдөөд ургах удвалын язгуурын нэг наст өвс, хааяа таримал, зэрлэг ч бас буй, гоёл чимэглэлийн цэцэг болохоос гадна цэцгээс нь анхилам үнэртэй тос гарган авна; б. Монголын түүхэн шастирын нэр), алтан тэрэг [ургамал] (олон наст өвс, гуч гаруй зүйлтэй, монголд нэг зүйл нь ургадаг), алтан утас [ургамал] (уул талаар ургадаг, алтан утас шиг шилбэтэй, шар цэцэгт нэгэн зүйл өвс), алтан харгана [ургамал] (алтлаг гоёмсог шар шилбэтэй, салаалсан мөчиртэй, доош нугарсан өргөслөг цайвар ногоон навчтай, шар цэцэгтэй, их төлөв уулын хяр, ар, шил газар ургадаг, өндөр нь нэг метр хүрдэг, харганын нэг зүйл бут), алтан хуа [ургамал] (лянхуатай адилавтар бяцхан, тоорцгоос дараалан цөм улбар шар өнгөтэй, долоон хэлтэстэй, нэгэн ишинд хэд хэдэн цэцэг цэцэглэдэг, усанд ургах цэцэг), алтан хувайс [ургамал] (дулаан орны уулын хажуугаар ургадаг, салаа мөчир нь үс өргөстэй, баг цэцэг нь шар өнгөтэй, анхилам үнэртэй, цэцгээс нь анхилам үнэртэй тос гарган авдаг таримал мод), алтан хумхи [ургамал] (ороомог цэцгийн адил, хэлтэс дан, өнгө улбалзан, нүд эрээлжлүүлнэ), алтан хундага [ургамал] (уулын бэл хормой дагаж хавар эрт ургадаг, алтан шар голтой, том цагаан юмуу улбар шар дэлбээ бүхий гоёмсог цэцэгтэй, хүйс бяцхан, цэцэглэхдээ дүгрэг хундаганы адил, үр муруй барчгар, нэг наст өвс), алтан цацаг [ургамал] (халуун орны нэгэн зүйл эмийн өвс), алтан цэгцүүхэй [ургамал] (сэрүүн дулаан бүсийн хээр тал, уулын хажуугаар ургадаг, тоорын цэцэг мэт болоод уртхан хэлтэстэй, тоорцогноос нь шар түрүү гарч цэцгийг бүрхэн хучдаг нэг зүйл цэцэг), алтан цэцэг [ургамал] (улбар шар өнгөтэй, долоон хэлтэстэй, нэгэн ишинд хэд хэдэн цэцэг цэцэглэдэг, том төмслөг үндэстэй, иш нарийн үр нь хавтгай, уулын хажуугаар зэллэн ургадаг, хулуугийн язгуурын олон наст өвс), алтан хонх цэцэг (навч зулгарах бут мод. Мөчир нь ялтас шиг голтой. Навч нь зууван буюу хавтгай тэвнэн хэлбэртэй, чагтлан ургана. Навчлахаас өмнө гүн шар өнгөт цэцэг дэлгэрч, нимгэн хальстай хонгорцогт жимс суудаг, эмд орно), час-улаан алтан дусал [ургамал] (Нэн ховор ургамал. Газар дор мөлхөө найлзуургүй, 5-10\15\ см өндөр, эгц босоо шулуун иштэй, дэгнүүлт олон наст өвс. Ишиндээ хоёр, үндэс орчимд олон навчистай, шугамархуу юлдэн, жижиг шүдлэгтэй, ишний дээд хэсгийнх нь ногоон, доод хэсгийнх нь цагаан. Баг цэцэг толгойрхуу хэлбэртэй. Шадар эрхтний навчинцар урт, улаавтар ягаан юмуу хааяа цайвардуу ногоон өнгөтэй. Цэцгүүд гудайж байрладаг. Хонхорцог урт, өргөн-өндгөрхүү хэлбэртэй), геблерийн алтанцэгцүүхэй [ургамал] (Үндэслэг иштэй, олон наст өвслөг ургамал. Иш цөөн, 50-60см өндөр. Навчис суумал, ишээ зуусан, 3-6см урт, 5-15мм урт, 6-10мм өргөн, мохоодуу. Үр боловсрох орны багана суурьтаа нийлэнгэ, боловсорсон хонгорцогоос 2-3 дахин богино, хонгорцог өндгөрхүү, үр зууван), алтан тэрэлж [ургамал] (Нэн ховор ургамал. 10-15 см өндөр, мөнх ногоон сөөг. 8см хүртэл урт, бүтэн захтай, ирмэгээрээ гэдрэг эргэсэн арьслаг навчистай. Навч ишин дээрээ шигүү сууж байрлана. Шар өнгийн том цэцэгтэй. Дэлбийн хэлтэс нийлж урган хонхорхуу хэлбэртэй болсон. Цэцгүүд хоёр гурваараа иш мөчрийн үзүүрт бамбайрхуу хэлбэрийн баг цэцэг үүсгэнэ. Үл мэдэг шүдлэг жижигхэн цоморлигтой. Өтгөн эсгийрхэг үслэгээр бүрхэгдсэн уртавтар хонхорцгон үр жимстэй).
© Монгол хэлний их тайлбар толь 2016 он
Нэвтрэх
Ашиглах заавар
