Монгол хэлний их тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

СУМ I

1. Ан гөрөөс харвах, мөн байлдааны зэвсэг болж байсан нумны харвуул - Хоёул тэр амьтны өөдөөс зэрэг харваж дахиад дэлгэрэнгүй... Б.Ринчен. Заан Залуудай., анга сум (нумны ацтай сум), хошуумал сум (жад хэлбэрийн үзүүртэй сум), саадагны сум (нум сумыг дүрж зүүх ширэн саванд буй сум), сумны агсуурга (саадаг), сумны бороо (сумны ясан болцуу), сумны болцуу (харвуулын сумны үзүүрт байдаг бөөрөнхийвтөр яс), сумны зэв (сумны хошуу) - Хавирга яс цохих чимээ сонстон араас нь туссан сумын зэв залуу эрийн чээжнээс гялсхийн гарав. Б.Ринчен. Гүнж., сумны хонгио~сумны хэвтэр (сумны байр), сумны байр (а. Сумны дарь агуулах хөндий; б. Сумаа хийж биедээ зүүх хэрэгсэл), сумны хүхээ (бууны сум байрлах хоолой), сумны зэн (сумны үзүүр, сумны исгэрэх ясан нүх), сумны овд (зэв сум дүрэхэд зориулан саадгийн амсарт арьс эсгийгээр зааглан хийсэн нүх), сумны онь (хөвчинд үмхүүлэн тогтооход зориулсан мөсний уг дахь бяцхан хоног), сумны өд (агаар зүсэхэд тэнцвэртэй болгох зорилго бүхий, мөсний уг дахь гурван ширхэг имсгэл), сум тавих (а. Харвах; б. [шилжсэн] Далдуур хор гүйлгэх), хулгай сум (далдаас гэнэдүүлэн харвасан сум), сум зөөгч (сум зөөж өгөх үүрэг бүхий хүн) - Ус шаварт дарагдан бөхийсөн тариан дотор сум зөөгч нь түрүүлгээ харан хэвтэж байгааг сая мэдлээ. С.Эрдэнэ. Өгүүллэгүүд., сум зоох (буудах) - Бас дайсны нэг нь аюултай мэргэн буудаж эвгүй л хөдөлбөл магнайд сум зоож орхих гээд байлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., сум долоолгох (а. Халти буудах; б. [шилжсэн] Буудаж алах) - Биднийг ойртвол ярвайн хамраа дарж, аягүй бол сум долоолгодог байсан. Л.Түдэв. Уулын үер., сум исгэрэх (сумны хүчтэй шунгинан өнгөрөх дуу) - Толгой түрүүгүй сум исгэрэн өнгөрч байлаа. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., сум онилох (сум байг чиглүүлэх), сум тусах (суманд оногдох), сум шунгинах (сум нисэн өнгөрөх дуу) - Жамбын чихний хажуугаар сум шунгинан өнгөрч дахин буудах зай өгсөнгүй. С.Удвал. Их хувь заяа., суманд оногдох (суманд өртөх), сум ончрох (сумны годилыг гурван хурууны үзүүрээр имэрч гажсан эсэхийг нь шалгах), суманд өртөх (сум биеийн аль нэг хэсгийг онох) - Дөнгөж хорин насандаа тугалган суманд өртжээ. Б.Жамц. Сэтгэлийн нууц., нум сум [хоршоо] (хөвчийг нь татаж харвах хэрэгсэл, түүний харвуул) - Яагаад нум сум барих болсныг нь хүүхэн тайлбарлаж мэдсэнгүй. Б.Полевой. Эцсийн бүлэгт;

2. Төмөрлөг, хорголжоор хийсэн, шовгор эсвэл мухар үзүүртэй хойноо бялт агуулсан буунд хийж буудах зүйл - Түүнийг дор нь буудаж унагаад үзвэл анх дэлгэрэнгүй... Ж.Дамдин. Миний монгол., галт сум (тэсэрч гал гаргадаг сум), үрлэн сум (ангийн буунд хийж бууддаг жижиг тугалган сум), тугалган сум (тугалгаар хийсэн сум), хиймэл сум (дуураймал сум) - Нутгаасаа авч гарсан бярдаан буу, хиймэл сумаа хаялж, гамингаас олзолж авсан буу зэвсгээр зэвсэглэж авлаа. С.Дашдэндэв. Улаан наран., хорголон сум (хоргол хэлбэртэй сум), зэрлэг сум (тодорхой зүйлийг онилолгүй хий буудсан сум), тэнэсэн сум (онох цэгээ алдсан сум) - Тэнэсэн сумнаас л болгоомжлоорой хүү минь гэж ээж нь захиад цайныхаа дээжийг хийж барилаа. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., байлдааны сум (дайн байлдаанд хэрэглэх сум), буудлагын сум (спортын зориулалтаар ашиглах сум) - Тээр жилийн хавар нэгэн үдэш... зуухныхаа аманд бирдаан бууны сум цутгаж суулаа. С.Эрдэнэ. Өгүүллэгүүд., үхлийн сум (үхэлд хүргэсэн сум, үхэх газар нь оносон сум), сумны бортого (галт сумны хонгио), сумны бөглөөс (галт сумны бөглөө), сумны гал (галт сумны дарь авалцах хэсэг), сумны дайз (бууны сум агуулах хэсэг), сумтай буу (хүхээнд сум байгаа буу), тэнгэрийн сум (аянга буусан газраас олддог эртний хүмүүсийн хүрэл төмөрлөг эдлэл), *харвасан сум шиг (маш хурдан) - Хоног хугацаа ёстой л харвасан сум шиг өнгөрч байна. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., *сум тоолох (харвах буудахад мэргэн, буудах бүртээ онох) - Үргээлгэнээр увж цуван гарч ирсэн долоон чоныг Дорж сум тоолон унагажээ. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., *сум шиг (хурц, ширүүн) - Төрөлхийн бүрэгдүү намайг сум шиг харцаараа сүлбэн суух юм. Д.Шагдарсүрэн. Хүлгийн үүрсэх дуун., *тэнэсэн сум тархинд (аливаа үйл явдалд санамсаргүй өртөх гэсэн санаа), *сумаа харваад нумаа нуух (үйлдсэн муу хэргийнхээ ул мөрийг баллах) - Саран ийм хатуу ширүүн бөгөөд үнэний хөвчөөр хөвчилсөн үгийн сумнаа нэвт харвуулсан мэт манан бүрхсэн нүдээ аньж... байлаа. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., *сумны идэш (дайнд үрэгдэх этгээд), нэг сумаар хоёр туулай буудах [зүйр цэцэн үг] (нэг ажлын хажуугаар нөгөөг амжуулах, ажлаа давхар давхар амжуулах) - Түр зайлуулах арга тун хялбархан олсноор барахгүй далимд нь гол зорилгоо биелүүлж нэг сумаар хоёр туулай буудах мэргэн санаа сэдэв. Б.Нямаа. Арандалынхан.,

3. Шагай харвах харвуул - Нэг танхай дарга байгаа юм байх гэхэд Магсаржав хашлага сум задалж гарган зүлгэж суув.

4. Шагай шүүрэхэд дээш хаяж тосон шүүрэх шүүрэг - Бидний хувьд өвдөж хавдах нь байгаагүй болохоор эмээгийн өгсөн шагайгаар сум шүүрч таалцаж... дэлгэрэнгүй...тоглолоо. Д.Цэдэв. Айргийн амт;

5. Сум хэлбэртэй зүйл: суман онгоц (бүхэл модыг ухаж хийсэн бяцхан онгоц) - Хэдэн суман онгоц эрэг дээр гараастай, өмбөлийн өмнө дэлгэрэнгүй... Б.Ринчен. Заан Залуудай., суман завь (нарийхан урт завь), суман дэл (шанхлан зассан дэл) - Суман дэлтэй өндөр зээрд морь унасан Эрдэнэ эмээл дээрээ ялимгүй хэлтгий сууж ямар нэгэн гүн бодолд дарагдан явна. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., дээлийн сум (дээлийн гадаад энгэрийн суганаас дооших шулуун ташаа) - Хүрэн шандан тэрлэгний суман хормой шүргүүлэв үү. Д.Пүрэвдорж. Шүлгүүд., суман энгэр (дээлийн нуман энгэрээс доош хормойн үзүүр хүртэлх жишүүвтэр шулуун хэсэг), суман төмөр (юмны бүслүүрт чимэглэл болгон торгож хадсан шулуун төмөр; хутганы хуйны сум), чөдрийн сум (чөдрийн бэлчир уулзраас хойших урт хэсэг) - Чөдрийн сум нь богиноджээ. Яриа., тэрэгний сум (тэрэгний арлын хоёр гуяны хөндлөвчөөс урагших хэсэг), анжисны сум (анжисны бөхийн нүхэнд шургуулан хийсэн мод), дэнсний сум (жигнүүрийн гар).

анга сум	нумны ацтай сум
хошуумал сум	жад хэлбэрийн үзүүртэй сум
саадагны сум	нум сумыг дүрж зүүх ширэн саванд буй сум
сумны агсуурга	саадаг
сумны бороо	сумны ясан болцуу
сумны болцуу	харвуулын сумны үзүүрт байдаг бөөрөнхийвтөр яс
сумны зэв	сумны хошуу
сумны хонгио~сумны хэвтэр	сумны байр
сумны байр	а. Сумны дарь агуулах хөндий; б. Сумаа хийж биедээ зүүх хэрэгсэл
сумны хүхээ	бууны сум байрлах хоолой
сумны зэн	сумны үзүүр, сумны исгэрэх ясан нүх
сумны овд	зэв сум дүрэхэд зориулан саадгийн амсарт арьс эсгийгээр зааглан хийсэн нүх
сумны онь	хөвчинд үмхүүлэн тогтооход зориулсан мөсний уг дахь бяцхан хоног
сумны өд	агаар зүсэхэд тэнцвэртэй болгох зорилго бүхий, мөсний уг дахь гурван ширхэг имсгэл
сум тавих	а. Харвах; б. [шилжсэн] Далдуур хор гүйлгэх
хулгай сум	далдаас гэнэдүүлэн харвасан сум
сум зөөгч	сум зөөж өгөх үүрэг бүхий хүн
сум зоох	буудах
сум долоолгох	а. Халти буудах; б. [шилжсэн] Буудаж алах
сум исгэрэх	сумны хүчтэй шунгинан өнгөрөх дуу
сум онилох	сум байг чиглүүлэх
сум тусах	суманд оногдох
сум шунгинах	сум нисэн өнгөрөх дуу
суманд оногдох	суманд өртөх
сум ончрох	сумны годилыг гурван хурууны үзүүрээр имэрч гажсан эсэхийг нь шалгах
суманд өртөх	сум биеийн аль нэг хэсгийг онох
нум сум	хөвчийг нь татаж харвах хэрэгсэл, түүний харвуул
галт сум	тэсэрч гал гаргадаг сум
үрлэн сум	ангийн буунд хийж бууддаг жижиг тугалган сум
тугалган сум	тугалгаар хийсэн сум
хиймэл сум	дуураймал сум
хорголон сум	хоргол хэлбэртэй сум
зэрлэг сум	тодорхой зүйлийг онилолгүй хий буудсан сум
тэнэсэн сум	онох цэгээ алдсан сум
байлдааны сум	дайн байлдаанд хэрэглэх сум
буудлагын сум	спортын зориулалтаар ашиглах сум
үхлийн сум сумны бортого	галт сумны хонгио
сумны бөглөөс	галт сумны бөглөө
сумны гал	галт сумны дарь авалцах хэсэг
сумны дайз	бууны сум агуулах хэсэг
сумтай буу	хүхээнд сум байгаа буу
тэнгэрийн сум	аянга буусан газраас олддог эртний хүмүүсийн хүрэл төмөрлөг эдлэл
харвасан сум шиг	маш хурдан
сум тоолох	харвах буудахад мэргэн, буудах бүртээ онох
сум шиг	хурц, ширүүн
тэнэсэн сум тархинд	аливаа үйл явдалд санамсаргүй өртөх гэсэн санаа
сумаа харваад нумаа нуух	үйлдсэн муу хэргийнхээ ул мөрийг баллах
сумны идэш	дайнд үрэгдэх этгээд
нэг сумаар хоёр туулай буудах	нэг ажлын хажуугаар нөгөөг амжуулах, ажлаа давхар давхар амжуулах
суман онгоц	бүхэл модыг ухаж хийсэн бяцхан онгоц
суман завь	нарийхан урт завь
суман дэл	шанхлан зассан дэл
дээлийн сум	дээлийн гадаад энгэрийн суганаас дооших шулуун ташаа
суман энгэр	дээлийн нуман энгэрээс доош хормойн үзүүр хүртэлх жишүүвтэр шулуун хэсэг
суман төмөр	юмны бүслүүрт чимэглэл болгон торгож хадсан шулуун төмөр хутганы хуйны сум
чөдрийн сум	чөдрийн бэлчир уулзраас хойших урт хэсэг
тэрэгний сум	тэрэгний арлын хоёр гуяны хөндлөвчөөс урагших хэсэг
анжисны сум	анжисны бөхийн нүхэнд шургуулан хийсэн мод
дэнсний сум	жигнүүрийн гар