1. Монгол угсаатны уламжлалт, оршин суух үндэсний эсгий сууц: таван ханатай гэр (таван ханаас бүрдсэн дэлгэрэнгүй...
гэр) - Өнөөдрийн говийн айлууд бол гэр дүүрэн үр хүүхэд, инээд баяр, хот дүүрэн мал сүрэг, өлзий буян бүрдсэн байнам. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., дархны гэр (уран дархны үйл эрхэлдэг тусгай гэр), номын гэр (хутагт хувилгаад, төрийн түшээд, багш шавь, номын садны бие, хэл, сэтгэлгээ боловсруулж ном бясалгадаг гэр), мөргөцөг гэр (хоёр буюу дөрвөн ханын толгойг мөргүүлэн, шийр талыг тэлж тавиад бүрээс нөмөргөн, оосор уяагаар бэхэлсэн түр суух гэр), зочны гэр (айлчин, гийчин, хүндэт зочдыг угтаж, тав тухтай амрахад зориулж барьсан гэр), орд гэр (XIII зууны үеийн монголчуудын гэрийн нэгэн төрөл), отрын гэр (малаа алсын бэлчээрт гарган, тарга хүч авхуулахаар отор нүүдэл хийх үед авч явдаг жижиг авсаархан төрөл бүрийн гэр), сүйжин гэр (хоёр хана, хэлхээ тооно, хаалганаас бүрдэх отор нүүдлийн түр оромж), тайн гэр [хуучирсан] (өртөө улаагаар очсон албаны улаан журмын бичигтэй хүнийг угтан авч, түр амруулах гэр), тамгын гэр [хуучирсан] (аймгийн хан, хошууны засаг ноёдын албан хэргээ явуулах, аймаг хошууны төрийн тамга хадгалах албан гэр) - Хушуу тамгын гэр өргөө цөм хэвээр бөгөөд гадна нь урьдын адил олон уяа байхгүй цөөн хэдэн эмээлтэй морь байна. С. Буяннэмэх. Малчин Товуудай., тэрэгт гэр [хуучирсан] (эртний нүүдэлчин монголчуудын хасаг тэрэг дээр барьж, аян замд суудаг гэр), холтсон гэр (хар модны холтсоор гэрийн араг модыг бүрж, оосор бүслүүр татаж тогтоосон гэр), чихэн гэр (их гэрийн баруун, зүүн талд залган, үүд гарган барьсан бага гэр), шалан гэр (бургасаар сүлжиж, араг мод босгоод шал шавраар шавж барьсан, эсгий үүд, өрх бүхий гэр ), шилтүстэй гэр [хуучирсан] (туурган завсар нь төмөр ялтас хавчуулж хуягласан гэр), гэрийн буурь (а. Гэр барих газар б. Гэр барьж байсан газар - Очвол дөрвөн гэрийн буурь нүүсээр даан их удаагүй бололтой. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн), гэрийн бүслүүр (гэрийг тогтоон барих оосор) - Луу Гүнийхэн аргамж сур, гэрийн бүслүүр, хурган дотортой дээл зэрэг юм авсан боловч Итгэлт, Бадарч хоёр шиг алтан бөгж, эхнэр хүний толгойн хэрэглэл, ембүү мэт чанартай юм олж авсангүй бөгөөд хоёр гайхлын юу авсныг ч хэн ч мэдсэнгүй. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., гэрийн бүрээс (гэрийн гадуур нөмөргөх эсгий бүрээс) - Ойр хавийн эмэгтэйчүүдийг цугларуулан гэрийн бүрээс оёулав. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., гэрийн мод (тооно, унь, хана, хаалга) - Ээж чинь чамайг гэрийн мод олж авахаар яваад сар боллоо гээд сэтгэл нь зовж сууна. Л. Ванган. Түмний нэг., гэрийн хоймор (гэрийн голомтоос хойших хэсэг) - Анх удаа айл гэрийн утааг үзэж, эхнэрийн чанасан цайг амтлан, гэрийн хоймор бага үд хүртэл тавлан суулаа. Л. Түдэв. Болор бол мөс биш., гэрийн хэрэглэл (гэрийн дотор тавих хогшил) - Эрдэнэ өглөө нь түргэн явж Долгортой уулзахаар хатуу шийдээд юуны өмнө хорооны дарга Даржаа баатартай уулзахаар явахад Батад гэрийн хэрэглэл авах хэдэн мөнгөн янчаан өгчээ. Ч. Лодойдамба. Тунгалаг тамир., өөрийнхөө гэрт (өөрийн гэр оронд) - Ноорхой ч гэсэн өөрийнхөө гэрт л хүүгийнхээ хуримыг хийдэг байжээ. Т. Султаан. Сүмбэр уулс., урц гэр [хоршоо] (монгол үндэстний сууц), гэрээ мартсан гэсэр биш, гэдрэгээ унасан хожуул биш [зүйр цэцэн үг] (гэртээ харь, гэртээ бай гэсэн санаа), гэрийн үүд гэдгэр сайн, гэрийн эзэн бөгтөр сайн [зүйр цэцэн үг] (гэрийн эзэн хүн ажилсаг байх хэрэгтэй гэсэн санаа), гэрийн хулганагүй бол гадны хулгана гайгүй [зүйр цэцэн үг] (аливаа юманд дотоод нөхцөл чухал гэсэн санаа), гэртээ суусан мэргэнээс гадагш явсан мунхаг дээр [зүйр цэцэн үг] (олон газар явж юм үзэж нүд тайлах нь хоосон цэцэрхэж сууснаас хавьгүй дээр гэсэн санаа), гэр цуцах (бариатай гэрийг буулгах);таван ханатай гэр | таван ханаас бүрдсэн гэр |
гэрийн буурь | а. Гэр барих газар; б. Гэр барьж байсан газар |
гэрийн бүслүүр | гэрийг тогтоон барих оосор |
гэрийн бүрээс | гэрийн гадуур нөмөргөх эсгий бүрээс |
гэрийн мод | тооно, унь, хана, хаалга |
гэрийн хоймор | гэрийн голомтоос хойших хэсэг |
гэрийн хэрэглэл | гэрийн дотор тавих хогшил |
өөрийнхөө гэрт | өөрийн гэр оронд |
гэрт суух | айл гэрт дагах ёс горим |
урц гэр | монгол үндэстний сууц |
гэрээ мартсан гэсэр биш, гэдрэгээ унасан хожуул биш | гэртээ харь, гэртэй бай гэсэн санаа |
гэрийн үүд гэдгэр сайн, гэрийн эзэн бөгтөр сайн | гэрийн эзэн хүн ажилсаг байх хэрэгтэй гэсэн санаа |
гэрийн хулганагүй бол гадны хулгана гайгүй | аливаа юманд дотоод нөхцөл чухал гэсэн санаа |
гэртээ суусан мэргэнээс гадагш явсан мунхаг дээр | олон газар явж юм үзэж нүд тайлах нь хоосон цэцэрхэж сууснаас хавьгүй дээр гэсэн санаа |
гэрийн бараа харахгүй | а. Гэртээ орж амрах завгүй; б. Гэрээсээ хол, өөр газар ажиллах |
гэр барих | а. Гэр босгон байгуулах; б. Өрх хөрөнгө тусгаарлах; в. Даалуу зэрэг зарим тоглоомоор тоглоход хэн ахлах модтой нь дарж өөрийн болгох |
гэр баян | чинээлэг баян |
гэр бүл | гэрийн доторх хүмүүс |
гэр бүл болох | эр эм болох |
гэр гэрлэх | а. Гэргий авах; б. Гэр орноо сайн авч явах |
гэр зуур | а. Гэрийн хүмүүсийн дотор; б. Гэрийн орчин тойрноос үл холдох |
гэр нүүлгэх | а. Нүүж суух; б. Бэр буулгах ардын зан үйл |
гэр харуул | манжийн үед гэр хөрөнгийн хамт харуулын нутагт нүүдэллэн очиж хугацаагүй алба хаах |
гэр хороолол | дан эсгий гэрээс бүрдсэн хороолол |
албат гэр | нурууны дагуу үүд хийсэн гэр, үүдний пин |
ар гэр | гэрийн эзэн хол газар одоход гэрт нь үлдсэн хүмүүс |
бор гэр | а. Ядуу гэр, жижиг гэр; б. Айл гэрийн аар саар юм, гурил будаа агуулсан оромж |
галын гэр | айлчин зочдод зориулж, зоог шүүс бэлддэг гэр |
засгийн гэр | а. Төрийн ордон; б. Албаны гэр |
илүү гэр | бараа хураах гэр |
нүхэн гэр | эрэг газрыг хөндийлөн ухаж хийсэн сууц |
сангийн гэр | айл өрхийн эд хөрөнгө, идээ цагааны хөрөнгө, аж ахуйн арвижих хөрөнгийг агуулах гэр |
гэр тэрэг | тэргэн дээр бөхлөн барьсан гэр |
улаан гэр | ухуулга, таниулга, дугуйлан хийдэг гэр |
хар гэр | шорон гяндан |
хатгуур гэр | овоохой, чээжин гэр |
цээж гэр | тооно, унь хоёроос бүрдсэн түр зуурын хэрэгцээний оромж |
гэрийг засах | улс гэрийг төвшитгөн мандуулах |
гэрийн ариун цэвэр | гэр орондоо цэвэрч байх шаардлага |
гэрийн боол | гэрийн зарц |
гэрийн даалгавар | хичээлээс гадуур гэртээ хийх ажил |
гэрийн дарга | өрхийн толгойлогч |
гэрийн уянгат мод | гэрийн мод хийх уянгат модны нэг зүйл |
гэрийн сургууль | гэрээр сургах сургалтын хэлбэр |
гэрийн үеийн бичмэл | гэрийн тэргүүлэгчдийн удам уламжлан бичсэн ургийн тодорхойлолт |
гэрийн тэжээвэр амьтан | таван хошуу малаас бусад тэжээвэр амьтад |
гэрийн утаа үзэх | хүүхдээ гэрлүүлэх, айл гэр болгох |
гэрийн хүмүүжил | эцэг эхийн сургамж |
гэрийн хүн | а. Гэргий; б. Гэрээ байнга сахидаг хүн |
гэрийн эзэн | өрхийн тэргүүлэгч |
гэрээс гарах | хувраг болох |
гэрээс гарсны тэмдэг | ламын чойго |
гэртээ хэлэхэд гэрийн хойно хүнтэй | а. Нууж хэлсэн үгийг бусад хүн сонсож мэднэ гэсэн санаа; б. Сонор сэрэмжтэй байхыг сануулсан санаа |
гэрийн хошоонгор | хошоонгорын нэг зүйл |
гэрийн буга | нэгэн зүйл тэжээвэр том хулгана |
гэрийн шувуу | гэршүүлсэн шувуу |
гэр байшин | амьдран суух орон сууц |
гэр балгас | амьдран суух сууц, байшин |
гэр бараа | эд хогшил, ачаа бараа |
гэр гадаа | а. Орон гэр; б. Дотор гадар |
гэр майхан | амьдрах болон түр байрлах сууц |
гэр мал | гэр орон, мал ахуй |
гэр нутаг | нутаг орон, гэр бүл |
гэр ордон | амьдран суух сууц, байшин |
гэр оромж | түр орогнох байр |
гэр орон | амьдарч буй байр сууц |
гэр өргөө~өргөө гэр | амьдран суух орон байр |
гэр өрх~өрх гэр | гэр бүл |
гэр хашаа | хүний амьдран суух сууц болон түүнийг тойруулан барьсан хүрээ |
гэр хогшил | хүний амьдрах сууц болон түүн доторх эд зүйл |
гэр хотол | гэр бүл нийтээр, бүгдээрээ |
гэр хөрөнгө | хогшил хөрөнгө |
гэр хөтөл | гэр орон |
гэр хүрээ | орон гэр, хашаа хүрээ |
айл гэр | айл өрх |
тугдам гэр | өргөө гэр, хүндтэй хүмүүсийн орд өргөө |
улс гэр | улс орон |
гэр хагартал | маш чанга |
гэрийн буг болох | ажил төрөл хийхгүй, гэрээс үл гарах гэсэн санаа |
гэрийн мухар сахих | гэрээс гарахгүй байх |
гэрээ мартсан гэсэр | гэрийн бараа хардаггүй, тэнэмтгий |
ханан гэр холдож, хадан гэр ойртох | үхэх дөхөх |
тугалын гэр | тугалын хальс |
хурганы гэр | хурганы хальс |
аяганы гэр | аяганы алчуур, аяганы сав |
бууны гэр | бууны хуй |
малгайн гэр | малгай хийх сав |
нумны гэр | саадаг |
нүдний шилний гэр | нүдний шил хийх сав |
хутганы гэр | хутганы хуй |
арван буяны гэр | гэр гэрлэж, ёсыг ёсолж, төрийг төрлөж яваа гэрийн эзэн арван буяны зүгт зорьж, өглөгийн эзэн болж найр наадам үүсгэдэг гэр |
гишгүүр гэр | матмал дөрвөлжин бага тоонотой, бөгсөөрөө бөгтрөгтэй тусгай хатгуур уньтай, далавчин хаалгатай, гадна нь эсгий үүд барьсан, дээвэр нөмөргөж, өрх тавьсан цалам оосор татаж даруулгыг гадсаар бэхэлсэн, ханагүйгээр барьдаг цээж гэр |
гэр цуцах | бариатай гэрийг буулгах |
дархны гэр | уран дархны үйл эрхэлдэг тусгай гэр |
зочны гэр | айлчин, гийчин, хүндэт зочдыг угтаж, тав тухтай амрахад зориулж барьсан гэр |
мөргөцөг гэр | хоёр буюу дөрвөн ханын толгойг мөргүүлэн, шийр талыг тэлж тавиад бүрээс нөмөргөн, оосор уяагаар бэхэлсэн түр суух гэр |
номын гэр | хутагт хувилгаад, төрийн түшээд, багш шавь, номын садны бие, хэл, сэтгэлгээ боловсруулж ном бясалгадаг гэр |
орд гэр | XIII зууны үеийн монголчуудын гэрийн нэгэн төрөл |
отрын гэр | малаа алсын бэлчээрт гарган, тарга хүч авхуулахаар отор нүүдэл хийх үед авч явдаг жижиг авсаархан төрөл бүрийн гэр |
сүйжин гэр | хоёр хана, хэлхээ тооно, хаалганаас бүрдэх отор нүүдлийн түр оромж |
тайн гэр | өртөө улаагаар очсон албаны улаан журмын бичигтэй хүнийг угтан авч, түр амруулах гэр |
тамгын гэр | аймгийн хан, хошууны засаг ноёдын албан хэргээ явуулах, аймаг хошууны төрийн тамга хадгалах албан гэр |
тэрэгт гэр | эртний нүүдэлчин монголчуудын хасаг тэрэг дээр барьж, аян замд суудаг гэр |
холтсон гэр | хар модны холтсоор гэрийн араг модыг бүрж, оосор бүслүүр татаж тогтоосон гэр |
чихэн гэр | их гэрийн баруун, зүүн талд залган, үүд гарган барьсан бага гэр |
шалан гэр | бургасаар сүлжиж, араг мод босгоод шал шавраар шавж барьсан, эсгий үүд, өрх бүхий гэр |
шилтүстэй гэр | туурган завсар нь төмөр ялтас хавчуулж хуягласан гэр |
Тус толь нь Мөнхгал компанийн зөвшөөрлөөр монгол бичгийн 'Menksoft 2012' үсгийн тиг хэрэглэж байна.
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монгол хэлний их тайлбар толь 2016 он