ХЭЛЭХ

Өгүүлэх, санасан бодсоноо бусдад ярих - Чи ядахдаа хөнгөн дээл өмс, мөрийг чинь дарахгүй байна уу гэж хэлээд дэлгэрэнгүй... Д.Мягмар. Уянгын туужууд., хэлж бичүүлэх (өөрөө ярьж бичүүлэх), хэлж мэдэхгүй байх (а. Юу хэлэхээ мэдэхгүй байх; б. Юмны учрыг гарган хэлж чадахгүй түгдрэх - Хүүхдүүд чинь ямар байна гэж асуухад би, хааяа шуугьж байна гэхээс биш тийм байна гэж хэлж мэдэхгүй л байсан. С.Удвал. Та бид уулзана), хэлж өгөх (а. Ямар нэгэн учрыг мэдэгдэх - Би үхэхээсээ өмнө чамд хэлж өгье. Надад хор өгсөн тэр өвгөнийг хууль цаазын газар мөрдөн шийтгэх буй заа. Л.Түдэв. Нүүдэл; б. Мэдэхгүй, чадахгүй юмыг зааж өгөх буюу зохисгүй талыг нь сануулах), хэлж сургах (ингэж тэгж болохгүй гэж сургамжлан ятгах) - Үхсэн хойно л сая амь зуух аргагүй болдог юм даа гэж хэлж сургав. Л.Түдэв. Уулын үер., хэлж ядах (хэлэхээс бэрхшээх), хэлэх газаргүй (а. Үгийг нь тоож сонсох хүнгүй; б. Өөлмөөр, эргэлзмээр зүйл байхгүй), хэлэхээс буцахгүй (улаан нүүрэн дээр нь ярихаас сийхгүй, айж эмээхгүй), хэлэхээсээ айх (ярихаасаа эмээх) - Тэдний хаваржаа нь, манайхаас нэлээд хол явган гүйж гэртээ харихдаа, сургуулиасаа орголоо гэж хэлэхээсээ айгаад, юу гэж хэлдэг билээ гэж бодож явлаа. Б.Ринчен. Гүнж., хэлэхийн аргагүй (а. Учир явдлыг юу болохыг мэдэхгүй; б. Муу, муухай), хэлэхээс буцахгүй (хүнийг нүүрэн дээр нь хэлэхээс бэрхшээхгүй), хэлэх үгээ олж ядах (юу ярихаа мэдэхгүй сандран будилах) - Тэрээр хэлэх үгээ олж ядан дэмий л ном шивнэн унших дүр үзүүлэн явж байлаа. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал., дамжуулж хэлэх (дам хүнээр дуулгах) - Сургагч нь орчуулагчийн дамжуулж хэлэхийг их л анхааралтай чагнаж байв. С.Дашдэндэв. Улаан наран., захиж хэлэх (учирлаж ярих, анхааруулах) - За миний хүү ээждээ тус болж бай гэж дүү нартаа сайн захиж хэлээрэй, цөм нийлээд дайн дажингүй амьдрах цаг удахгүй ирнэ гэж сэтгэлийг нь тайтгаруулж үз. С.Удвал. Их хувь заяа., илэн далангүй хэлэх (юугаа ч нуулгүй, ний нуугүй ярих) - Ичиж зоволгүй, илэн далангүй хэлээрэй! Залуучууд бол зоригтой, золбоотой тул хэлэх гэснээ хэлэх ёстой гэв. Б.Чойндон. Галбын говьд., муу хэлэх (хүнийг муугаар өөлж ярих) - Гэтэл хийх ажилгүйдээ гиюүрч, гэр зуурын хов жив хөөцөлдөөчин шиг нэг нөхрөө өвчтөн хүний дэргэд муу хэлэхдээ юу бодож байв? С.Эрдэнэ. Хонгорзул., муугаар хэлэх (буруушааж ярих) - Нэг бодоход хөгжилтэй, муугаар хэлбэл аальгүй байж дээ. Д.Гарамжав. Нэгэн өглөө., өөрөөр хэлэх (ондоогоор ярих) - Танд илүү ойлгомжтой яаж ярихаа мэдэхгүй байна. яах вэ би яг л өөрийн түүх шиг, өөрөөр хэлбэл нэгдүгээр биенээс ярья. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., сайн хэлэх (сайн талыг нь магтан ярих), саналаа хэлэх (санал бодлоо илтгэх), үг хэлэх (ярих) - Бас та манай цэргүүдэд хэдэн үг хэлэх болов уу гэлээ. С.Удвал. Их хувь заяа., сулхан хэлэх (нам дуугаар ярих) - Тэгье дээ гэж Дорж яагаад ч юм гомдсон хүүхэд аятай сулхан хэлээд босов. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., тааварлан хэлэх (тухайн зүйлийн талаар барагцаалж, төсөөлж хэлэх), учраа хэлэх (учир явдлаа үнэнээр тоочих) - Оргож яваа учраа хэлж баригдаж илрэхгүй гарахын учир ном гүрэм хийлгэв. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., тайлбарлан хэлэх (уг юмны учрыг дэлгэрүүлэн таниулж өгөх) - Үнэн сэтгэлээсээ туслахыг оролдон, элдвийг тайлбарлан хэлж, залуу биеийн илчинд хоргодсон мэт цагийг цаглан суудаг нь хүүхний сэтгэлд тааламжтай байв. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., үлгэр хэлэх (үлгэр ярих), үнэнийг хэлэх (үнэнийг ярих) - Үнэнийг хэлэхэд, хүн ажил амьдрал тэр энэ гэсээр хоног хугацаа өнгөрөхийг анзаарахгүй нэг мэдэхнээ хонгор залуу нас холоо хоцорчихсон байх нь цөөнгүй. Д.Гарамжав. Нэгэн өглөө., үнэнээ хэлэх (хуудуугүй ярих) - Уг нь үнэнээ хэлсэн бол миний ээжий уйлах нь битгий хэл, нэгэн оройдоо баяр хөөр болон, надтай төгсгөлгүй яриа дэлгэх сэн дээ. Л.Дашням. Нялх ногоо., худал хэлэх (бодит үнэнээс зөрүүлж ярих) - Дараа жил ирнэ гэж худал хэлээд, бор гэрийнх нь үүдэнд бүртийтэл орхиод явсан шүү дээ. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., шивэгнэн хэлэх (аяархан хэлэх) - Галсанг дуудаад: -эхлээд цаадахдаа өгөөрэй гэж шивгэнэн хэлэв. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хэлэх ярих [хоршоо] (өчих, өгүүлэх, үглэх) - Улсын дотоод хэргийг үй олон ард түмэн өөрсдөө шийдэх ёстой гэсэн гэдгийг хэлж ярьж өгцгөө гэж байлаа. С.Удвал. Их хувь заяа., *хэлснээ идэх (үгээ буцах), хэлж өгөхөд чих чинь цоорхой, хийж өгөхөд сав чинь цоорхой [зүйр цэцэн үг] (хүний үг сургаал авдаггүй гэсэн санаа), хэлэхэд бэлэн, хийхэд бэрх [зүйр цэцэн үг] (ажлыг хийнэ гэж хэлэх, түүнийгээ ажил хэрэг болгох хоёр зөрүүтэй байдаг гэсэн санаа), хэлбэл бүү буц, санавал бүү март [зүйр цэцэн үг] (юманд тууштай, чигч бай гэсэн санаа), хэлж хэл нийлэхгүй, хэвтэж сүүж нийлэхгүй [зүйр цэцэн үг] (хоорондоо нийцгүй, тохирдоггүй, эв эе муутай гэсэн санаа), хэлсэн үгэндээ эзэн болж, идсэн хоолондоо сав болох [зүйр цэцэн үг] (андгай тангарагтаа үнэнч бай гэсэн санаа).

хэлж бичүүлэх өөрөө ярьж бичүүлэх
хэлж мэдэхгүй байх а. Юу хэлэхээ мэдэхгүй байх; б. Юмны учрыг гарган хэлж чадахгүй түгдрэх - Хүүхдүүд чинь ямар байна гэж асуухад би, хааяа шуугьж байна гэхээс биш тийм байна гэж хэлж мэдэхгүй л байсан. С.Удвал. Та бид уулзана
хэлж өгөх

а. Ямар нэгэн учрыг мэдэгдэх; б. Мэдэхгүй, чадахгүй юмыг зааж өгөх буюу зохисгүй талыг нь сануулах

хэлж сургах ингэж тэгж болохгүй гэж сургамжлан ятгах
хэлж ядах хэлэхээс бэрхшээх
хэлэх газаргүй а. Үгийг нь тоож сонсох хүнгүй; б. Өөлмөөр, эргэлзмээр зүйл байхгүй
хэлэхээс буцахгүй улаан нүүрэн дээр нь ярихаас сийхгүй, айж эмээхгүй
хэлэхээсээ айх ярихаасаа эмээх
хэлэхийн аргагүй а. Учир явдлыг юу болохыг мэдэхгүй; б. Муу, муухай
хэлэхээс буцахгүй хүнийг нүүрэн дээр нь хэлэхээс бэрхшээхгүй
хэлэх үгээ олж ядах юу ярихаа мэдэхгүй сандран будилах
дамжуулж хэлэх дам хүнээр дуулгах
захиж хэлэх учирлаж ярих, анхааруулах
илэн далангүй хэлэх юугаа ч нуулгүй, ний нуугүй ярих
муу хэлэх хүнийг муугаар өөлж ярих
муугаар хэлэх буруушааж ярих
өөрөөр хэлэх ондоогоор ярих
сайн хэлэх сайн талыг нь магтан ярих
саналаа хэлэх санал бодлоо илтгэх
үг хэлэх ярих
сулхан хэлэх нам дуугаар ярих
тааварлан хэлэх тухайн зүйлийн талаар барагцаалж, төсөөлж хэлэх
учраа хэлэх учир явдлаа үнэнээр тоочих
тайлбарлан хэлэх уг юмны учрыг дэлгэрүүлэн таниулж өгөх
үлгэр хэлэх үлгэр ярих
үнэнийг хэлэх үнэнийг ярих
үнэнээ хэлэх хуудуугүй ярих
худал хэлэх бодит үнэнээс зөрүүлж ярих
шивгэнэн хэлэх аяархан хэлэх
хэлэх ярих өчих, өгүүлэх, үглэх
хэлснээ идэх үгээ буцах
хэлж өгөхөд чих чинь цоорхой хийж өгөхөд сав чинь цоорхой хүний үг сургаал авдаггүй гэсэн санаа
хэлэхэд бэлэн хийхэд бэрх ажлыг хийнэ гэж хэлэх, түүнийгээ ажил хэрэг болгох хоёр зөрүүтэй байдаг гэсэн санаа
хэлбэл бүү буц санавал бүү март юманд тууштай, чигч бай гэсэн санаа
хэлж хэл нийлэхгүй хэвтэж сүүж нийлэхгүй хоорондоо нийцгүй, тохирдоггүй, эв эе муутай гэсэн санаа
хэлсэн үгэндээ эзэн болж идсэн хоолондоо сав болох андгай тангарагтаа үнэнч бай гэсэн санаа