1. Гавлын дотор байх мэдрэлийн тогтолцооны гол төв эрхтэн: тархи доргих (гэмтлийн улмаас тархинд дэлгэрэнгүй...бүтцийн мэдэгдэм өөрчлөлтгүйгээр үйл ажиллагаа нь хямрах эмгэг), тархи нь эргэх (а. Толгой нь эргэх; б. [шилжсэн] Юмыг санахгүй байх, учрыг олохгүй төөрөлдөх, будилах; в. [шилжсэн] Эргүү мунхаг болох), тархи нугасны шингэн (төв мэдрэлийн тогтолцооны солилцоог явуулах үүрэг бүхий өнгөгүй тунгалаг шингэн биет), тархи усжих (тархи нугасны шингэний ялгарал ихсэж, гавлын хөндийд байх шингэний хэмжээ нэмэгдэх), тархи хөдлөх (ойчих, доргих зэргээс тархи бага зэрэг гэмтэх), тархинд цус харвах (цусны даралт ихсэх, судас хатуурах өвчний улмаас тархины судас хагарах, бөглөрөх, нарийсах шалтгаанаар үүсдэг тархины цусны эргэлтийн цочмог дутмагшил), тархины бүрхүүл (хүн болон нугалмайтан амьтны тархи нугасыг хучсан холбогч эд), тархины мэдрэлийн судас (хүний гавлын доод хэсэг дэх арван хоёр хос мэдрэлийн судас), тархины хаван (ус эрдсийн солилцоо, тархины цусжил хямрахад тархины эдэд ус нэвчиж, гавлын дотоод даралт ихсэх өвчин), тархины шигдээс (тархины цусны эргэлтийн цочмог дутмагшил), тархины эмгэгшил (тархины цусны эргэлтийн архаг өвчин), тархин чулуу (улаан, улаан шар өнгөтэй нэг зүйл эрдэнийн чулуу), уураг тархи [хоршоо] (гавал дотор байх мэдрэлийн төв тогтолцоо, мөнхүү эрхтнийг бий болгогч бодис);
2. Толгой:
тархи толгой [хоршоо] (хүн, амьтны толгой болон түүний дотор орших уураг тархи) -
дэлгэрэнгүй...Хурга төлөгний дуунд тархи толгой нь эргэж… Халх ардын тууль., тархи чөмөг [хоршоо] (толгой, үе мөч) - Баатруудад тархи чөмгөө тархаагдах нь ил бөгөөд … Замлин Сэнчиний намтар оршив., тархиа барих (а. Толгойгоо барих; б. [шилжсэн] Алдсаныгаа хожуу мэдэж хэт харамсах; в. [шилжсэн] Учирч болзошгүй тохиолдлоос хэт зүрхшээх), *тархиа ганзагалах (толгойгоо ганзагалах, уруу царайлж газар шагайн явах), тархиар нь татах (а. Толгой руу нь цохих; б. Толгой орчмоор нь татах өндөр; в. [шилжсэн] Цочирдох, балмагдах); *тархиа идсэн (ухаан муутай, сэтгэж бодохдоо муу), *тархи толгойгүй ~ тархи түрүүгүй (учир зүггүй, ихэд, учир начиргүй) - Нэг өдөр омогтой ноён өөрөө явдаг гурван дугуйтай тэргээр пажигнуулан давхиж ирээд тархи түрүүгүй загнав. Д.Намдаг. Цаг төрийн үймээн., *тархиа ширгээх ~ тархиа гашилгах (юмыг ихэд эргэцүүлэн бодох) - Түүнийг чинь бодож тархиа ширгээгээд байх юм юу байх билээ. Ж.Пүрэв. Маргаан., *тархин дээр цахиур хагалах (а. Хор хүргэх, гай тарих; б. Юм дуулгаж мэдэх чадалтай, авьяастай) - Ийм цадиггүй ааштай, эрдэм номдоо эрдсэн этгээд хэнд ч гэсэн балаг тарьж тархин дээр цахиур хагалж мэднэ шүү. А.Дашням. Өлзийнарангийн өчил., *тархийг нь угаах (элдэв үг яриа, үзэл онолоор бусдыг төөрөгдүүлэх), *тархин дундуураа татуулах (мад тавиулах, хууртагдах, бүтэлгүйтэх), *тархин дээр гарах (даврах), *тархинд нь хадаж өгөх (сайтар ойлгуулах, ухааруулах), тархиндаа тариа татах, танилдаа хөө чирэх [зүйр цэцэн үг] (муу юм дагуулах, гай болох, хүнийг хөөдөх гэсэн санаа), тархи муугаас тагалцаг зовох [зүйр цэцэн үг] (тархиа ажиллуулж чадахгүй бол биеэ зовоох гэсэн санаа), тархиа уруу нь тавгаа өөдөө нь [зүйр цэцэн үг] (дураараа аашлах, хөлөөрөө толгой хийх гэх мэт санаа);
3. [шилжсэн] Ой ухаан, оюун санаа:
тархитай хүн (толгой сайтай хүн, ухаан сайтай, толгой нь сайн ажилладаг хүн),
дэлгэрэнгүй...тархи сайтай (ухаантай, бодож сэтгэхдээ сайн), тархи идэх хараал (эцэг, эхийнхээ толгойг залгисан хэмээн хараах), тархи зарах (оюун ухаанаа шавхах);
4. Юмны эхлэл, үзүүр, орой:
тархинд нь явах (түрүүнд нь явах);
5. [шилжсэн] Сүх зэрэг багажийн ирийн нөгөө этгээдийн зузаан тал:
сүхний тархи (сүхний иштэй холбогдох хэсэг),
дэлгэрэнгүй...харуулын тархи (харуулын үзүүр хэсэг);
6. [шилжсэн] Хүн -
дэлгэрэнгүй...Хүрээ орж яах гээ юм? –Мэдсэнгүй багшаа гэхэд, Га ноён -Чи л мэдэхгүй байгаа байх даа айхавтар тархи шүү гэж Магсаржавыг бодов. С.Удвал. Их хувь заяа., зүггүй тархи (сахилгагүй, дэггүй хүүхэд), эргүү тархи хараал (мангар).
- тархи доргих - гэмтлийн улмаас тархинд бүтцийн мэдэгдэм өөрчлөлтгүйгээр үйл ажиллагаа нь хямрах эмгэг
- тархи нь эргэх - а. Толгой нь эргэх; б. [шилжсэн] Юмыг санахгүй байх, учрыг олохгүй төөрөлдөх, будилах; в. [шилжсэн] Эргүү мунхаг болох
- тархи нугасны шингэн - төв мэдрэлийн тогтолцооны солилцоог явуулах үүрэг бүхий өнгөгүй тунгалаг шингэн биет
- тархи усжих - тархи нугасны шингэний ялгарал ихсэж, гавлын хөндийд байх шингэний хэмжээ нэмэгдэх
- тархи хөдлөх - ойчих, доргих зэргээс тархи бага зэрэг гэмтэх
- тархинд цус харвах - цусны даралт ихсэх, судас хатуурах өвчний улмаас тархины судас хагарах, бөглөрөх, нарийсах шалтгаанаар үүсдэг тархины цусны эргэлтийн цочмог дутмагшил
- тархины бүрхүүл - хүн болон нугалмайтан амьтны тархи нугасыг хучсан холбогч эд
- тархины мэдрэлийн судас - хүний гавлын доод хэсэг дэх арван хоёр хос мэдрэлийн судас
- тархины хаван - ус эрдсийн солилцоо, тархины цусжил хямрахад тархины эдэд ус нэвчиж, гавлын дотоод даралт ихсэх өвчин
- тархины шигдээс - тархины цусны эргэлтийн цочмог дутмагшил
... үргэлжлүүлэн харах ...- тархины эмгэгшил - тархины цусны эргэлтийн архаг өвчин
- тархин чулуу - улаан, улаан шар өнгөтэй нэг зүйл эрдэнийн чулуу
- уураг тархи - гавал дотор байх мэдрэлийн төв тогтолцоо, мөнхүү эрхтнийг бий болгогч бодис
- тархи толгой - хүн, амьтны толгой болон түүний дотор орших уураг тархи
- тархи чөмөг - толгой, үе мөч
- тархи барих - а. Толгойгоо барих; б. [шилжсэн] Алдсаныгаа хожуу мэдэж хэт харамсах; в. [шилжсэн] Учирч болзошгүй тохиолдлоос хэт зүрхшээх
- тархиа ганзагалах - толгойгоо ганзагалах, уруу царайлж газар шагайн явах
- тархиар нь татах - а. Толгой руу нь цохих; б. Толгой орчмоор нь татах өндөр; в. [шилжсэн] Цочирдох, балмагдах
- тархиа идсэн - ухаан муутай, сэтгэж бодохдоо муу
- тархи толгойгүй тархи түрүүгүй - учир зүггүй, ихэд, учир начиргүй
- тархиа ширгээх тархиа гашилгах - юмыг ихэд эргэцүүлэн бодох
- тархин дээр цахиур хагалах - а. Хор хүргэх, гай тарих; б. Юм дуулгаж мэдэх чадалтай, авьяастай
- тархийг нь угаах - элдэв үг яриа, үзэл онолоор бусдыг төөрөгдүүлэх
- тархин дундуураа татуулах - мад тавиулах, хууртагдах, бүтэлгүйтэх
- тархин дээр гарах - даврах
- тархинд нь хадаж өгөх - сайтар ойлгуулах, ухааруулах
- тархиндаа тариа татах танилдаа хөө чирэх - муу юм дагуулах, гай болох, хүнийг хөөдөх гэсэн санаа
- тархи муугаас тагалцаг зовох - тархиа ажиллуулж чадахгүй бол биеэ зовоох гэсэн санаа
- тархиа уруу нь тавгаа өөдөө нь - дураараа аашлах, хөлөөрөө толгой хийх гэх мэт санаа
- тархитай хүн - толгой сайтай хүн, ухаан сайтай, толгой нь сайн ажилладаг хүн
- тархи сайтай - ухаантай, бодож сэтгэхдээ сайн
- тархи идэх - эцэг, эхийнхээ толгойг залгисан хэмээн хараах
- тархи зүрх - оюун ухаанаа шавхах
- тархинд нь явах - түрүүнд нь явах
- сүхний тархи - сүхний иштэй холбогдох хэсэг
- харуулын тархи - харуулын үзүүр хэсэг
- зүггүй тархи - сахилгагүй, дэггүй хүүхэд
- эргүү тархи - мангар
Ижил үг
