1. Хүн, амьтан юмыг зажлан, хоол тэжээл болгон хэрэглэх: алим идэх (алимаар хооллох), дэлгэрэнгүй...барьж идэх (а. Ноцож амийг нь таслан идэх; б. [шилжсэн] Сүрхий уурсан нэхэж шаардан давшлах), мах идэх (а. Мах зажлан залгих; б. [шилжсэн] Зовоох, ядраах, туйлдтал нь зүтгүүлэх), ногоо идэх (хүнсэндээ ногоо хэрэглэх), өвс идэх (өвсөөр хооллох), талх идэх (талхаар хооллох), чихэр идэх (чихэр хүлхэх, чихэр зажлах), идэх мах (хоол хийх мах), идэх юм (хүнсэнд хэрэглэх юм), ялаа барьж иддэг аалз (ялаагаар хооллодог аалз), идэх унтах [хоршоо] (а. Бие амар сул хэвтэх, амрах; б. [шилжсэн] Залхуурч хойргоших), идэх уух [хоршоо] (хооллох) - Ерийн өдөр ав аянд дуртай, идэх уух нь үхэр хонь ба хээрийн ан гөрөөс, араатны арьсаар дээл хувцас хийж өмсөнө. В.Инжаннаши. Хөх судар., багалзуур идэх [хуучирсан] (ургийн холбоогоо бат бэх болгон бататгахаар урин залах ёслол), олон нохой хүн идэх, олон хүн хүн үл идэх [зүйр цэцэн үг] (хүн хүнээ хайрлаж, үг хэлээрээ ойлголцдог гэсэн санаа), идсэн эрүү хувхайрч, идүүлсэн бут ургадаг [зүйр цэцэн үг] (эцэстээ шударга үнэн дийлдэг гэсэн санаа) - Нэгэнт цагт энэ гамингууд тонилох байлгүй дээ. Идсэн эрүү хувхайрдаг идүүлсэн бут ургадаг юм гэж билээ. Ж.Дамдин. Үймээний жил., идсэн чоно хонгилд, идээгүй чоно хоморгод [зүйр цэцэн үг] (гол эзэн нь буруутан болохгүй араар нь үлдэх) - Бас идсэн чоно хонгилд, идээгүй чоно хоморгод ч гэдэг үг байдаг. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., ид ид гэхээр долоох, ор ор гэхээр шагайх [зүйр цэцэн үг] (а. Ид уу гэхэд нэрэлхэн ёс алдах; б. Аливаа зүйлд бололцоо олгосоор байдал цааргалан хойшлох), идэхээсээ суух нь, унтахаасаа хэвтэх нь [зүйр цэцэн үг] (ямар ч үйл эс бүтээн, дэмий сүр үзүүлэн байх маяглах гэсэн санаа), идэх нь идэр, явах нь ядар [зүйр цэцэн үг] (идэж ууна гэвэл олны өмнө гавшгайлах, ажил хөдөлмөр гэвэл олноос хойш суух, залхуу хойрго), идэхэд эр барс, хийхэд хашин бух [зүйр цэцэн үг] (идэх нь идэр, явах нь ядар; залхуу хойрго), идэх нь гахай, явах нь могой [зүйр цэцэн үг] (идэх уухдаа гарамгай боловч, түүнээ мэдэгдэхгүй мулзан гардаг гэсэн санаа), идэхийг үзвэл өлсөнө, өмсөхийг үзвэл даарна [зүйр цэцэн үг] (эрх танхил нь хэтэрч ховдог шунахай болох гэсэн санаа), идэхийн дараа, айхын бараа (а. Дөнгөн данган хань болох; б. Хань нөхрөө голсон үг), идэвч ам нь хуурай, баавч бөгс нь хуурай [зүйр цэцэн үг] (а. Идээд идсэнгүй гэх; б. Хүний тусыг дороо мартах гэсэн санаа), идсэн ч чоно, эс идсэн ч чоно [зүйр цэцэн үг] (авсан, аваагүй ч муу нэртэй л бол аливаа буруу хэрэгт холбогдохдоо амархан байдаг гэсэн санаа), *хүний нохой идсэнээс өөрийн нохой идсэн дээр (а. Танихгүй хүнд юмаа өгч завшуулснаас таних хүндээ өгсөн нь дээр гэсэн санаа - Хүний нохой идэхээр өөрийн нохой долоо гэдэг. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа; б. Хэрэглэх, идэх уух), *идэх хоолтой хүн (амь зуух юмтай хүн);
2. Мартах:
таг идэх (ор тас мартах),
хоолтойгоо цуг идэх (ойшоож үзэлгүй мартах),
дэлгэрэнгүй...хэлснээ бүү ид, хэхэрснээ бүү залги [зүйр цэцэн үг] (хэлсэн ярьснаа бүү март, үгнээсээ бүү буц гэсэн санаа) - Урьд нэгэн өгүүлээд эдүгээ үг юүгээн идвээс харь улсад итгэмж үгүй болцмуй. В.Инжаннаши. Хөх судар;
3. Үгээр баалах, өөлөх, явуулах:
бие биеэ идэх (а. Бие биеэ эзлэн тонож түрэмгийлэх; б. Харилцан бие биеэ үгээр явуулах, өөлөх -
дэлгэрэнгүй...Тэр залуу хүнийг дандаа үгээр идэж байдаг юм. Яриа);
4. Залгах, залгамжлах:
өв идэх (эд хөрөнгийг нь залгамжлах);
5. Ихэд аашлах, загнах, зодож жанчихыг дөхөх:
барьж идэх (тал талаас нь аашлан шаардах, байх суухын аргагүй болгох) -
дэлгэрэнгүй...Тэд намайг барьж идэх шахлаа. Яриа., *бусдын амаар будаа идэх (бусдаас хуулах, сонсож ярих) - Гэвч нэг ангид сурч хааяа надаас “будаа идэж” явсан зарим нөхөд хэдийн эрдмийн зэрэг цолтой хүн болчхоод хөдөлмөрийнхөө үр шимээр улсдаа хариу барин... С.Лочин нар. Галтай залуу нас., мах идсэн ажил (зовлонтой ажил, хэцүү бэрх ажил) - Энэ хэдэн хүүхэд миний махыг яаж иддэгийг мэдэхгүй л дээ. Л.Содов. Хаврын нар., махаа идэх (зовох, ядрах, туйлдтал зүтгэх) - Уран хэллэг нь зүгээр болохоор утга нь тааруухан болчих гээд махаа иджээ. “Цог” сэтгүүл., нохой идмэр (юмыг голж чамлан нохой идэх юм гэсэн утгаар хэлсэн үг), толгой идэх (ойр дотны хүнээ үхүүлэх) - Ээ дээ чи бид хоёр ингэж хүүхдүүдийнхээ толгойг идэх учиртай юм байх даа. Ч.Ойдов. Зам., хараал идэх (хараал хүрэх, тусах) - Үүнийг хийгээгүй хэн боловч хараал идтүгэй тангараглая, нөхөд минь. “Цог” сэтгүүл;
6. Юмыг хороож барагдуулах, сүйтгэх:
түймэр идэх (түймэр шатаах) -
Тэр нэг түймэр дэлгэрэнгүй...идсэн хар ховдын ёроолд хүрдэг хэрэг гээд мөлхөв. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн;
7. Гадны хүчин зүйлд автах:
зэв идэх (зэврэх),
насаа идэх (насандаа тэнцүүргүй жижиг биетэй байх),
дэлгэрэнгүй...өт идэх (өтөх, өтний хоол болох), хорхой идэх (хорхойны улмаас гэмтэх), яр идэх (яр гарах, яртах), хатууг зөөлөн иддэг, харанхуйг гэрэл иддэг [зүйр цэцэн үг] (дийлдэшгүй бэрх юм ч эцэстээ ялгагддаг) - Хатууг зөөлөн иддэг ёс бий. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана;
8. Эд юмыг ашиглан завших, хууль бусаар хэрэглэх:
мөнгө идэх (улсын мөнгө хөрөнгийг хувьдаа ашиглах),
дэлгэрэнгүй...улсын хөрөнгө идэх (улсын хөрөнгө завших, улсын хөрөнгөнөөс хумслах), хээл идэх (хахууль авах), идсэн хүний ам нь зөөлөн, авсан хүний гар нь зөөлөн [зүйр цэцэн үг] (хээл хахууль авсан идсэн хүн тогтсон хуулийн хам хэмжээ зөрчдөг, зөөлрүүлэн хөнгөлдөг) - Энэ муу батгана нүүрт Мягмар ч гэсэн улсын төчнөөн мөнгө идчихсэн л байгаа биз. П.Лувсанцэрэн. Хөдөөгийн дуун;
9. Хөзөр, хөлөгт наадам зэрэгт тоглоход нөгөө эсэргүүцлийг хувиас дарж өөртөө авах:
бэрсээр идэх (бэрсээр идэг хийх),
дэлгэрэнгүй...даалуугаар идэх (даалуугаар доорх модыг барьж авах), даам идэх (хол алгасан нүүх эрхтэй болсон даамын хүүг идэх), хүүгээр морь идэх (а. Шатар зэрэг хөлөгт тоглоом тоглоход хүүгээр морийг дарж авах - Буга барьж тоглосон хүн нь хүүг аль болох олноор идэхийг хичээнэ. О.Намнандорж. Монголын хөлөгт тоглоом: б. [шилжсэн] Хэцүүг бүтээх гэсэн санаа);
10. Эзлэх, тонох -
дэлгэрэнгүй...Тэд замдаа шар цэрэг хэмээгчийг элсүүлж, буу шийдмээр зэвсэглээд Элстийн хамтралын эд юмс, гэр байшинг дээрэмдэн үлдсэнийг нь шатааж одоо манай сумын төвийг идэхээр ирж яваа гэнэ. Л.Чойжилсүрэн. Морин төвөргөөн;
11. Хөнөөх, сүйтгэх -
Дамба намайг энд худалдан идэх гэж байгаа юм.
Г.Дүйнхэржав. Арилшгүй мөр.
- алим идэх - алимаар хооллох
- барьж идэх - а. Ноцож амийг нь таслан идэх; б. [шилжсэн] Сүрхий уурсан нэхэж шаардан давшлах
- мах идэх - а. Мах зажлан залгих; б. [шилжсэн] Зовоох, ядраах, туйлдтал нь зүтгүүлэх
- ногоо идэх - хүнсэндээ ногоо хэрэглэх
- өвс идэх - өвсөөр хооллох
- талх идэх - талхаар хооллох
- чихэр идэх - чихэр хүлхэх, чихэр зажлах
- идэх мах - хоол хийх мах
- идэх юм - хүнсэнд хэрэглэх юм
- ялаа барьж иддэг аалз - ялаагаар хооллодог аалз
... үргэлжлүүлэн харах ...- идэх унтах - а. Бие амар сул хэвтэх амрах; б. [шилжсэн] Залхуурч хойргоших
- идэх уух - хооллох
- багалзуур идэх - ургийн холбоогоо бат бэх болгон бататгахаар уриг залах ёслол
- олон нохой хүн идэх, олон хүн хүн үл идэх - хүн хүнээ хайрлаж, үг хэлээрээ ойлголцдог гэсэн санаа
- идсэн эрүү хувхайрч, идүүлсэн бут ургадаг - эцэстээ шударга үнэн дийлдэг гэсэн санаа
- идсэн чоно хонгилд, идээгүй чоно хоморгод - гол эзэн нь буруутан болохгүй араар нь үлдэх
- ид ид гэхээр долоох, ор ор гэхээр шагайх - а. Ид уу гэхэд нэрэлхэн ёс алдах; б. Аливаа зүйлд бололцоо олгосоор байдал цааргалан хойшлох
- идэхээсээ суух нь унтахаасаа хэвтэх нь - ямар ч үйл эс бүтээн, дэмий сүр үзүүлэн байх маяглах гэсэн санаа
- идэх нь идэр, явах нь ядар - идэж ууна гэвэл олны өмнө гавшгайлах, ажил хөдөлмөр гэвэл олноос хойш суух, залхуу хойрго
- идэхэд эр барс, хийхэд хашин бух - идэх нь идэр, явах нь ядар залхуу хойрго
- идэх нь гахай, явах нь могой - идэх уухдаа гарамгай боловч, түүнээ мэдэгдэхгүй мулзан гардаг гэсэн санаа
- идэхийг үзвэл өлсөнө, өмсөхийг үзвэл даарна - эрх танхил нь хэтэрч ховдог шунахай болох гэсэн санаа
- идэхийн дараа, айхын бараа - а. Дөнгөн данган хань болох; б. Хань нөхрөө голсон үг
- идэвч ам нь хуурай, баавч бөгс нь хуурай - а. Идээд идсэнгүй гэх; б. Хүний тусыг дороо мартах гэсэн санаа
- идсэн ч чоно, эс идсэн ч чоно - авсан, аваагүй ч муу нэртэй л бол аливаа буруу хэрэгт холбогдохдоо амархан байдаг гэсэн санаа
- хүний нохой идсэнээс өөрийн нохой идсэн дээр - а. Танихгүй хүнд юмаа өгч завшуулснаас таних хүндээ өгсөн нь дээр гэсэн санаа - Хүний нохой идэхээр өөрийн нохой долоо гэдэг. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа; б. Хэрэглэх, идэх уух
- идэх хоолтой хүн - амь зуух юмтай хүн
- таг идэх - ор тас мартах
- хоолтойгоо цуг идэх - ойшоож үзэлгүй мартах
- хэлснээ бүү ид, хэхэрснээ бүү залги - хэлсэн ярьснаа бүү март, үгнээсээ бүү буц гэсэн санаа
- бие биеэ идэх - а. Бие биеэ эзлэн тонож түрэмгийлэх; б. Харилцан бие биеэ үгээр явуулах, өөлөх - Тэр залуу хүнийг дандаа үгээр идэж байдаг юм. Яриа
- өв идэх - эд хөрөнгийг нь залгамжлах
- барьж идэх - тал талаас нь аашлан шаардах, байх суухын аргагүй болгох
- бусдын амаар будаа идэх - бусдаас хуулах, сонсож ярих
- мах идсэн ажил - зовлонтой ажил, хэцүү бэрх ажил
- махаа идэх - зовох, ядрах, туйлдтал зүтгэх
- нохой идмэр - юмыг голж чамлан нохой идэх юм гэсэн утгаар хэлсэн үг
- толгой идэх - ойр дотнын хүнээ үхүүлэх
- хараал идэх - хараал хүрэх, тусах - Үүнийг хийгээгүй хэн боловч хараал идтүгэй тангараглая, нөхөд минь. Цог сэтгүүл 6. Юмыг хороож барагдуулах, сүйтгэх түймэр идэх түймэр шатаах
- зэв идэх - зэврэх
- насаа идэх - насандаа тэнцүүргүй жижиг биетэй байх
- өт идэх - өтөх, өтний хоол болох
- хорхой идэх - хорхойны улмаас гэмтэх
- яр идэх - яр гарах, яртах
- хатууг зөөлөн иддэг, харанхуйг гэрэл иддэг - дийлдэшгүй бэрх юм ч эцэстээ ялгагддаг
- мөнгө идэх - улсын мөнгө хөрөнгийг хувьдаа ашиглах
- улсын хөрөнгө идэх - улсын хөрөнгө завших, улсын хөрөнгөнөөс хумслах
- хээл идэх - хахууль авах
- идсэн хүний ам нь зөөлөн, авсан хүний гар нь зөөлөн - хээл хахууль авсан идсэн хүн тогтсон хуулийн хам хэмжээ зөрчдөг, зөөлрүүлэн хөнгөлдөг
- бэрсээр идэх - бэрсээр идэг хийх
- даалуугаар идэх - даалуугаар доорх модыг барьж авах
- даам идэх - хол алгасан нүүх эрхтэй болсон даамын хүүг идэх
- хүүгээр морь идэх - а. Шатар зэрэг хөлөгт тоглоом тоглоход хүүгээр морийг дарж авах - Буга барьж тоглосон хүн нь хүүг аль болох олноор идэхийг хичээнэ. О.Намнандорж. Монголын хөлөгт тоглоом б. шилжсэн Хэцүүг бүтээх гэсэн санаа
