1. Нэг гэр, өрх - Ажилд айл айлын нэг хүн гарав. Яриа., дэлгэрэнгүй...айл буух (а. Айл нүүж ирэх; б. Гэрээ ойрхон барьж зэргэлдээ амьдрах), айл нүүх (малынхаа бэлчээрийг сольж, нутаг сэлгэх), айлын эзэн (өрхийн тэргүүлэгч), баян айл (чинээлэг айл), босго сайтай айл (олон хүн цуглардаг айл), нутгийн айл (нутгийн улс), таних айл (бие биеэ мэддэг улс) - Ахтай танилцаагүйсэн бол таних айлгүй гудамжинд хонох нь байна шүү дээ. С.Эрдэнэ. Өдрийн од., хаяа сайтай айл (хөрш зэргэлдээ айлтайгаа тохиромж сайн, тус дэмтэй гэр бүл), айлын хүн болох (хүнд очих, хадамд гарах), айл гэр болох (а. Гэрлэх - Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр айл болон амьдарч, аж төрөн суужээ. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол; б. Айл гэр болон наадах), айл гэрийг эвдэх (гэр бүлийг үймүүлэн салгах), айл улс (хөрш улс), айл амин [хоршоо] (айл амьтан) - Ач үр чинь өчүүхэн гэж алсын авхайн үр авья гэхэд айл аминаа орхиж алтан ордны дэргэд ирэв би. Лувсанданзан. Алтан товч., айл амьтан [хоршоо] (айл гэр, хүн амьтан) - Айл амьтны бараа харвал, ойр юм үзэгдсэнгүй. С.Удвал. Их хувь заяа., айл балгад [хоршоо] (айл амьтан, хот суурин) - Аглаг хөдөөгийн орны айл балгад ажгуу. Замлин Сэнчиний намтар оршив., айл бүлэг [хоршоо] (айл амьтан, хэсэг бүлэг хүн) - Өөрийн улс дахь зуун овогтон иргэний айл бүлэг зээл гацаанд оруулжээ. В.Инжаннаши. Улаан үүлний нулимс., айл гэр [хоршоо] (гэр бүл), айл зуур [хоршоо] (а. Хөрш зэргэлдээ; б. Гэр зуур) - Айл зуур явахад алаг бяруу мэт аашит. Лувсанданзан. Алтан товч., айл зэргэлдээ [хоршоо] (хөрш зэргэлдээ) - Айл зэргэлдээ олон улсаас хоцрохгүй, ах дүү түмэн үндэстнээс гээгдэхгүй. Ц.Дамдинсүрэн. Түүвэр зохиол., айл өрх [хоршоо] (гэр бүл) - Хэдэн жил өнгөрөөж, айл өрх төрөл саднаа бүр мартаж гэнэ. Монгол ардын домог үлгэр., айл тосгон (төвлөрөн суугаа олон өрх), айл тосгод [хоршоо] (айл амьтан, тосгон суурин) - Хэдийвээр уул хээрийн айл тосгод боловч тийм шударга чигч хэлдэггүй. В.Инжаннаши. Хөх судар., айл хашаа [хоршоо] (гэр хашаа) - Энэд юуныг үзмүй, айл хашааны юмыг хулууя гэж ирсэн нь бус уу. Эртний үлгэр., айл хунар [хоршоо] (айл амьтан), хот айл [хоршоо] (нэг дор буусан айлууд, нэг хороо хотныхон), айл хот [хоршоо] (а. Гэр орон; б. Хөрш зэргэлдээ) - Алтан тариа найгуулаад айл хотоо суурьшууланхан байдаг. Арван гурван хүлгийн дуун., айл хотол [хоршоо] (айл хот нийтээр, бүгдээр) - Хоёр гийчинд айл хотлоор сэтгэл тэнийн баярласны тэмдэг болгож гарын бэлэг өгөв. А.Дашням. Өлзийнарангийн өчил., айл хөрш [хоршоо] (зэргэлдээ, хаяа дэрлэн оршдог), айл хүрээ [хоршоо] (гэр хүрээ) - Боол эхнэрийг үлдэн гаргаваас айл хүрээний хүний нүүрийг үзэж чадахгүй болов. А.Дашням. Өлзийнарангийн өчил., айл хэсүүлэн хорих [хуучирсан] (XII-XIII зууны үед ялтанд дөнгө зүүж айл хэсүүлэн хорих шийтгэл эдлүүлэх), *айлын тогоо өнгийх (идэх юм горьдох);
2. Зэргэлдээ орших, хамт нэг дор нутаглаж буй айл:
айлын хүн (а. Зэргэлдээ орших айлын хүн; б. Гаднын хүн),
дэлгэрэнгүй...айлын ахмад (айл аймагтаа нэр хүндтэй томоотон), айл гацаа (айл тосгон), айл аймаг [хоршоо] (а. Айл зэргэлдээ, хөрш зэргэлдээ; б. Нутаг нуга нэгтэй) - Айл аймгийн ямар хүнтэй хөл нийлж явдгийг чи мэдсэн газар бий юу. В.Инжаннаши. Хөх судар., айл саахалт [хоршоо] (ойрхон буусан айлууд, ойр зэргэлдээ) - Манайхны тэндэх айл саахалтынхны ам дамжин тархсаныг яана. А.Дашням. Өлзийнарангийн өчил., айл харалдаа [хоршоо] (гэр харалдаа, хөрш зэргэлдээ) - Нэгэн түмэн цэрэгтэй Химурга горхины айл харалдаа бууж бүхүйд нийлэв. Лувсанданзан. Алтан товч., айл хүний амь нэг, саахалт хүний санаа нэг [зүйр цэцэн үг] (хөрш зэргэлдээ болон ойрхон буусан айлын хүмүүс эв найртай, санаа бодол нэгтэй байдаг гэсэн санаа), айлын тусыг нүүсэн хойно нь, аавын тусыг үхсэн хойно нь [зүйр цэцэн үг] (аливаа зүйлийг хожим харамсахгүйгээр цаг тухайд нь үнэл гэсэн санаа), айлын нохой гадагшаа хуцахад манай нохой дотогшоо хуцна [зүйр цэцэн үг] (хоорондоо эв түнжин муутай гэсэн санаа), айлтай таарахгүй амьтантай нийцэхгүй (зожиг, ганцаардмал),айл аймаг эетэй нь сайхан, ах дүү найртай нь сайхан [зүйр цэцэн үг] (эе эв чухал гэсэн санаа) - Манайхан айл аймаг олон жил болцгоосон улс даа. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг;
3. Бусдын, гадны, өөрт хамаагүй:
айлын зай (а. Бусдын гэр орон -
дэлгэрэнгүй...Самбар дээр дөрвөн аргын тоо, хэл бичиг бичиж хүүхдүүд маань дэвтрээ өвдөг дээрээ тавиад айлын зайд суун хичээл хийдэг сэн. Д.Гармаа. Их урсгалын чимээ; б. [шилжсэн] Нэг дор буусан бусдын гэрийн хэр зайтай газар, ойрхон газар - Чингэтэл бүр ойрхон, өөрөөс нь бараг айлын зайд өмнөхтэй эгээ адилхан босоо тоос цоролзон оргилох үзэгдэв. С.Надмид. Харнүдэн), айлаас эрэхээр авдрандаа эр [зүйр цэцэн үг] (хүнээс гуйхын оронд өөрийн хүч, бололцоог бүрэн дайчлах гэсэн санаа).
- айл буух - а. Айл нүүж ирэх; б. Гэрээ ойрхон барьж зэргэлдээ амьдрах
- айл нүүх - малынхаа бэлчээрийг сольж, нутаг сэлгэх
- айлын эзэн - өрхийн тэргүүлэгч
- баян айл - чинээлэг айл
- босго сайтай айл - олон хүн цуглардаг айл
- нутгийн айл - нутгийн улс
- таних айл - бие биеэ мэддэг улс
- хаяа сайтай айл - хөрш зэргэлдээ айлтайгаа тохиромж сайн, тус дэмтэй гэр бүл
- айлын хүн болох - хүнд очих, хадамд гарах
- айл гэр болох - а. Гэрлэх; б. Айл гэр болон наадах
... үргэлжлүүлэн харах ...- айл гэрийг эвдэх - гэр бүлийг үймүүлэн салгах
- айл амин - айл амьтан
- айл амьтан - айл гэр, хүн амьтан
- айл балгад - айл амьтан, хот суурин - Аглаг хөдөөгийн орны айл балгад ажгуу. Замлин Сэнчиний намтар оршив.,
- айл бүлэг - айл амьтан, хэсэг бүлэг хүн - Өөрийн улс дахь зуун овогтон иргэний айл бүлэг зээл гацаанд оруулжээ. В.Инжаннаши. Улаан үүлний нулимс.,
- айл гэр - гэр бүл
- айл зуур - а. Хөрш зэргэлдээ; б. Гэр зуур
- айл зэргэлдээ - хөрш зэргэлдээ
- айл өрх - гэр бүл
- айл тосгод - айл амьтан, тосгон суурин - Хэдийвээр уул хээрийн айл тосгод боловч тийм шударга чигч хэлдэггүй. В.Инжаннаши. Хөх судар.,
- айл улс - хөрш улс
- айл хашаа - гэр хашаа
- айл хунар - айл амьтан
- хот айл - нэг дор буусан айлууд, нэг хороо хотныхон
- айл хот - а. Гэр орон; б. Хөрш зэргэлдээ
- айл хотол - айл хот нийтээр, бүгдээр
- айл хөрш - зэргэлдээ, хаяа дэрлэн оршдог
- айл хүрээ - гэр, хотын эргэн тойрон байрлах айлын эд бараа, хогшил хөрөнгө, ахуйн бусад хэрэгсэл.
- айл хэсүүлэн хорих - XII-XIII зууны үед ялтанд дөнгө зүүж айл хэсүүлэн хорих шийтгэл эдлүүлэх
- айлын тогоо өнгийх - идэх юм горьдох
- айлын хүн - а. Зэргэлдээ орших айлын хүн; б. Гаднын хүн
- айл аймаг - а. Айл зэргэлдээ, хөрш зэргэлдээ б. Нутаг нуга нэгтэй
- айл саахалт - ойрхон буусан айлууд ойр зэргэлдээ
- айл харалдаа - гэр харалдаа, хөрш зэргэлдээ
- айл хүний амь нэг, саахалт хүний санаа нэг - хөрш зэргэлдээ болон ойрхон буусан айлын хүмүүс эв найртай, санаа бодол нэгтэй байдаг гэсэн санаа
- айлын тусыг нүүсэн хойно нь, аавын тусыг үхсэн хойно нь - аливаа зүйлийг хожим харамсахгүйгээр цаг тухайд нь үнэл гэсэн санаа
- айлын нохой гадагшаа хуцахад манай нохой дотогшоо хуцна - хоорондоо эв түнжин муутай гэсэн санаа
- айлтай таарахгүй, амьтантай нийцэхгүй - зожиг, ганцаардмал
- айлаас эрэхээр авдрандаа эр - хүнээс гуйхыг урьтал болголгүй өөрт байгаа боломжийг сайн судал гэсэн санаа
- айл аймаг эетэй нь сайхан, ах дүү найртай нь сайхан - эе эв чухал гэсэн санаа
- айлын зай - а. Бусдын гэр орон - Самбар дээр дөрвөн аргын тоо, хэл бичиг бичиж хүүхдүүд маань дэвтрээ өвдөг дээрээ тавиад айлын зайд суун хичээл хийдэг сэн. Д.Гармаа. Их урсгалын чимээ; б. [шилжсэн] Нэг дор буусан бусдын гэрийн хэр зайтай газар, ойрхон газар - Чингэтэл бүр ойрхон, өөрөөс нь бараг айлын зайд өмнөхтэй эгээ адилхан босоо тоос цоролзон оргилох үзэгдэв. С.Надмид. Харнүдэн.,
- айл тосгон - төвлөрөн суугаа олон өрх
- айлын ахмад - айл аймагтаа нэр хүндтэй томоотон
- айл гацаа - айл тосгон
Ижил үг
