1. Хүн, амьтан, ургамлын цогц эрхтэн, махбод: бүх бие (хамаг бие), бие барах (нас дэлгэрэнгүй...нөгчих, үхэх) - Агвааны эцэг Галсан таван сар шахам үргэлжлэн өвдсөөр намрын дунд сард бие барав. Г.Навааннамжил. Өвгөн бичээчийн өгүүлэл., бие боловсрох (а. Насанд хүрч, бие эрхтэн өсөх, төгс боловсрох; б. [шилжсэн] Цэцэг өвчнөөр өвдөж өнгөрөх, энэ өвчнөөр дахин өвдөхгүй болох), бие даах (ямарваа үйлийг бусдын дэмгүйгээр өөрөө хийж чаддаг болох) - Гэрээсээ холдоод бие даагаад ирэхлээрээ овоо л болдог юм байна. Д.Тарва. Анхны шинэ жил., бие давхар (жирэмсэн, хөл хүнд) - Батаагийн эхнэр бас бие давхар хэзээ язаагүй нярайлах ажээ. С.Бадраа. Нисгэгч., бие зайлах (зам тавьж өгөх, биеэ сэгсчих), бие засах (өтгөн, шингэнээ гадагшлуулах), бие зүдрэх (ядарч зовох), бие мөнгө (бодит мөнгө), бие муу (а. Өвчтэй болох; б. [хуучирсан] Жирэмсэн), бие нялхрах (тамирдаж ядрах), бие өвчлөх (өвдөх, өвчин тусах), бие өтлөх (хөгшрөх), бие сайн (өвчингүй, эрүүл), бие сайтай (эрүүл чийрэг), бие сул (тамир буурай, бие дорой), бие хамгаалах (а. Биеэ арчлах; б. Гаднын элдэв нөлөөнөөс сэргийлэх), бие хамгаалагч (хэн нэгний амь нас, аюулгүй байдлыг сахих үүрэгтэй хүн) - Би жанжин Сүхбаатарын дотнын бие хамгаалагч буюу морин жолооч болжээ. Д.Гонгор нар. Д.Сүхбаатарын тухай дуртгалууд., бие хөнгөжих (нярайлах), бие хөнгөрөх (тамир тэнхээ сайжрах), бие хүнд (а. Тамир сул; б. [шилжсэн] Жирэмсэн), бие чанга (тамир тэнхээ сайтай, өвчин хүрдэггүй), бие шалтагтай (бие давхар, жирэмсэн) - Нэг хэсэгтээ баян айлын хүргэн гэсэн сайхан нэр зүүж, хамаг ажлыг нь өөрийн юм шиг хийж явтал эхнэр нь бие шалтагтай болжээ. Н.Банзрагч. Зам., бие шалтгаантай (бие шалтагтай) - Энэ хооронд Намуу бие шалтгаантай ч гэсэн хонио хариулаад гэрийн хамаг ажлыг хийнэ. С.Удвал. Баатар., бие эцэслэх (нас барах, өөд болох), биед хүрэх (насанд хүрэх), биедээ гомдох (өөртөө гомдох), биедээ найдах (өөртөө найдах), биедээ татах (ямар нэгэн аргаар өөртөө ойртуулах), биеийн амрыг харах (үйл ажлын амар хялбарыг эрэх) - Биеийн амрыг бүү хар, бусдад туслахыг бүү март. Ж.Дашдорж. Монгол цэцэн үгийн далай., биеийн байцаалт (хүний намтар түүх, ажил мэргэжлийг бичсэн баримт, үнэмлэх), биеийн хөдөлмөр (биеэр гүйцэтгэх хөдөлмөр), биеийн хүчин үнэлэх (а. Ажил хөдөлмөрийн мөнгөн үнэлгээг тогтоох; б. Хөлсний ажил хийх), биеэ авч явах (өөрийгөө алдаа эндэлгүй зөв боловсон авч явах), биеэ барих (а. Ямар нэг үйл ажилд болгоомжилсноос чөлөөтэй бус байх; б. Тэсэх, тэвчих) - Дугар биеэ барих гэж бодовч чадалгүй уйлсаар сууна. Н.Банзрагч. Зам., биеэ манах (биеэ оторлох, ажлаас хойш суух), биеэ нөөх (биеэ оторлох), биеэ оторлох (ажил хөдөлмөрөөс зайлсхийн, биеийн амрыг харж зүгээр суух) - Биеэ оторлож суух шиг адгийн юм байхгүй гэдгийг би тэгэхэд ойлгосон. С.Эрдэнэ. Дөрвийн бодол., биеэ тоох (өөрийгөө ихэд дөвийлгөх, бусдыг үл тоомсорлох), биеэ татах (муу зуршил, үйлээ зогсоох, болих), биеэ үнэлэх (а. Биеэ тоох; б. Садар самуун явдлаар мөнгө олох), биеэ халаах (ажил, спортод биеэ бэлдэх), ганц бие (хань ижилгүй, гэрлээгүй) - Ганц бие эмэгтэй хүн гэдэг бас олон талын зовлонтой юм байна шүү. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., гон бие (цор ганцаар), гоо бие (үзэсгэлэн гоо бие махбод) - Идэр залуу гоо бие байвч, өтөлж хуучирна. Д.Равжаа. Зохиолын эмхэтгэл., ээжийн бие (ээжийн лагшин), биений юм (эмэгтэйчүүдийн сарын тэмдэг), бие лагшин [хоршоо] (бие тэнхээ, эрүүл энх), бие махбод [хоршоо] (хүн, амьтан, ургамлын бие эрхтэн, бие цогц) - Ноёны бие махбод чийрэг хүчирхэг, ер хүндшээхгүй. Н.Гоголь. Тарас Бульба., бие бялдрын хүмүүжил (хүний хүмүүжлийн бүрэлдэхүүн хэсэг), бие бүрэлдэхүүн (цэргийн байгууллагын нийт ажиллагсад), *биеэ чагнах (өөрийгөө өвдөж байна уу гэж үргэлж санаа зовж явах), бие баатар бол нэгэн үеийн баатар, билиг баатар бол түмэн үеийн баатар [зүйр цэцэн үг] (эрдэм номд шамд гэсэн санаа), бие өтлөвч санаа өтлөхгүй [зүйр цэцэн үг] (хөгшдийн сургаалыг сонс гэсэн санаа), бэлчээрээ голсон мал намартаа таргалахгүй, биеэ голсон хүн насандаа өөдлөхгүй [зүйр цэцэн үг] (өөрийгөө голох хэрэггүй өөртөө итгэлтэй бай гэсэн санаа), сэтгэлийн хирээс биеийн хир [зүйр цэцэн үг] (сэтгэлийн хиргүй явахыг хичээ гэсэн санаа);
2. Юмны тал, хэсэг, зүг чиг:
ар бие (ар тал),
уулын ар бие (уулын ар тал),
баруун бие (баруун
дэлгэрэнгүй...этгээд), зүүн бие (зүүн этгээд), их бие (аливаа юмны гол хэсэг), доод бие (бүсэлхийнээс дооших хэсэг), чээжин бие (бүсэлхийнээс дээших хэсэг) - Энэтхэг газрын эрдэнийн хормогчоор доод биеийг чимсэн, эрүүл сайхан чээжин биеийг ил гаргаж гайхуулсан... Д.Нацагдорж. Зохиолууд;
3. [шилжсэн] Бялдар, шинж байдал:
бие байдал [хоршоо] (бие махбодын ерөнхий байдал)
- Төрсөн нь бие байдал дүүрэн тэгш. дэлгэрэнгүй...В.Инжаннаши. Улаанаа ухилах тэнхим., бие бүтэц (бие махбодын байгуулал, бүтэц), бие бүтцийн зүй (бие махбодын байгуулал, бүтцийн тухай ухаан), бие бялдар (биеийн төрх байдал) - Хонгор хэдийгээр арван долоон настай боловч, бие бялдар тэгш... Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., бие нас (амь нас, бие махбод) - Эгнэгт бат үгүйн тул энэ бие нас хэврэг. Авах гээхийн дөрвөн мөрт шүлэг., бие сэтгэл (бие махбод, санаа бодол) - Тэнд эчиж баахан суун бие сэтгэлээ үл тохруулмуй. В.Инжаннаши. Улаанаар ухилах тэнхим., бие төлөв (а. Хүний байр байдал, юманд хандах хандлага; б. Хүний гадаад төрх) - Энэ охины бие төлөвийг үзэхүл арайхан тийм гашуун үйлт улаан өнгөтний байдалгүй мэт. В.Инжаннаши. Улаан үүлний нулимс., бие тэгш (бие галбир өв тэгш), бие тэнхээ [хоршоо] (хүний бие махбод болон хүч тамир) - Үхсэн амьд хоёрын хооронд бие тэнхээ алдарч сулравч... Ж.Боккаччо. Декамерон., бие хар (биеийн хэлбэр галбир болон бусад зүйл) - Бие хар, сааль сүүгээр хэр юм бэ дээ. Монголын Маньбадарын хууч., бие хүчин (тамир хүчин, чадал тэнхээ) - Бие хүчин мөхөстөх нь ээ. Монголын Маньбадарын хууч., бие царай (бие махбод, нүүр царай) - Гаднаас харахад дөч хэр насны хүн, бие царай нь наранд түлэгдсэн байв. Ж.Верн. Арван таван наст капитан., бие цогц (бие махбод) - Энэ үнэхээр сэтгэл санаа, элэг уушги, бие цогц, нүд гар хамтаар чилвэй. В.Инжаннаши. Хөх судар., биеийн тамир (бие махбодыг сайжруулахын тулд хийх төрөл бүрийн дасгал), биеийн тамирч (биеийн тамирыг эрхлэн хийх хүн, тамирчин), нас бие гүйцэх (насанд хүрэх) - Түүний дэргэд Батаа гуай нас бие гүйцсэн эрийн хажууд хүүхэд дагаж яваа юм шиг харагдана. Ж.Дамдин. Миний Монгол;
4. [шашин] Бод биеэр үйлдэх үйлийн нэр:
биеийн гурван нүгэл (амьтан алах, хулгай хийх, буруу хурьцал);
5. [хэл шинжлэл] Үйлийн эзэн:
нэгдүгээр бие (би),
хоёрдугаар бие (чи),
дэлгэрэнгүй...гуравдугаар бие (тэр).
- бүх бие - хамаг бие
- бие барах - нас нөгчих, үхэх
- бие боловсрох - а. Насанд хүрч, бие эрхтэн өсөх, төгс боловсрох; б. [шилжсэн] Цэцэг өвчнөөр өвдөж өнгөрөх, энэ өвчнөөр дахин өвдөхгүй болох
- бие давхар - жирэмсэн, хөл хүнд
- бие зайлах - зам тавьж өгөх, биеэ сэгсчих
- бие засах - өтгөн, шингэнээ гадагшлуулах
- бие зүдрэх - ядарч зовох
- бие мөнгө - бодит мөнгө
- бие муу - а. Өвчтэй болох; б. [хуучирсан] Жирэмсэн
- бие нялхрах - тамирдаж ядрах
... үргэлжлүүлэн харах ...- бие өвчлөх - өвдөх, өвчин тусах
- бие өтлөх - хөгшрөх
- бие сайн - өвчингүй, эрүүл
- бие сайтай - эрүүл чийрэг
- бие сул - тамир буурай, бие дорой
- бие хамгаалах - а. Биеэ арчлах; б. Гаднын элдэв нөлөөнөөс сэргийлэх
- бие хамгаалагч - хэн нэгний амь нас, аюулгүй байдлыг сахих үүрэгтэй хүн
- бие хөнгөжих - нярайлах
- бие хөнгөрөх - тамир тэнхээ сайжрах
- бие хүнд - а. Тамир сул; б. [шилжсэн] Жирэмсэн
- бие чанга - тамир тэнхээ сайтай, өвчин хүрдэггүй
- бие шалтагтай - бие давхар, жирэмсэн
- бие шалтгаантай - бие шалтагтай.
- бие эцэслэх - нас барах, өөд болох
- биед хүрэх - насанд хүрэх
- биедээ гомдох - өөртөө гомдох
- биедээ найдах - өөртөө найдах
- биедээ татах - ямар нэгэн аргаар өөртөө ойртуулах
- биеийн амрыг харах - үйл ажлын амар хялбарыг эрэх
- биеийн байцаалт - хүний намтар түүх, ажил мэргэжлийг бичсэн баримт, үнэмлэх
- биеийн хөдөлмөр - биеэр гүйцэтгэх хөдөлмөр
- биеийн хүчин үнэлэх - улс нийгмийн хэрэгт биеэр оролцон ажиллах
- биеэ авч явах - өөрийгөө алдаа эндэлгүй зөв боловсон авч явах
- биеэ барих - а. Ямар нэг үйл ажилд хэт болгоомжилсноос чөлөөтэй бус байх; б. Тэсэх, тэвчих
- биеэ манах - ажлаас хойш суух
- биеэ нөөх - биеэ оторлох
- биеэ оторлох - ажил хөдөлмөрөөс зайлсхийн, биеийн амрыг харж зүгээр суух
- биеэ тоох - өөрийгөө ихэд бодох
- биеэ үнэлэх - а. Биеэ тоох; б. Садар самуун явдлаар мөнгө олох
- биеэ халаах - ажил, спортод биеэ бэлдэх
- ганц бие - хань ижилгүй, гэрлээгүй
- гон бие - цор ганцаар
- гоо бие - үзэсгэлэн гоо бие махбод
- ээжийн бие - ээжийн лагшин
- биений юм - эмэгтэйчүүдийн сарын тэмдэг
- бие лагшин - бие тэнхээ, эрүүл энх
- бие махбод - хүн, амьтан, ургамлын бие эрхтэн, бие цогц
- бие бялдрын хүмүүжил - хүний хүмүүжлийн бүрэлдэхүүн хэсэг
- бие бүрэлдэхүүн - цэргийн байгууллагын нийт ажиллагсад
- биеэ чагнах - өөрийгөө өвдөж байна уу гэж үргэлж санаа зовж явах
- бие баатар бол нэгэн үеийн баатар, билиг баатар бол түмэн үеийн баатар - эрдэм номд шамд гэсэн санаа
- бие өтлөвч санаа өтлөхгүй - хөгшдийн үгийг сонс гэсэн санаа
- бэлчээрээ голсон мал намартаа таргалахгүй, биеэ голсон хүн насандаа өөдлөхгүй - өөрийгөө голох хэрэггүй, өөртөө итгэлтэй бай гэсэн санаа
- сэтгэлийн хирээс биеийн хир - сэтгэлийн хиргүй явахыг хичээ гэсэн санаа
- ар бие - ар тал
- уулын ар бие - уулын ар тал
- баруун бие - баруун этгээд
- зүүн бие - зүүн этгээд
- их бие - аливаа юмны гол хэсэг
- доод бие - бүсэлхийнээс дооших хэсэг
- цээжин бие - бүсэлхийнээс дээших хэсэг
- бие байдал - бие махбодын ерөнхий байдал
- бие бүтэц - бие махбодын байгуулал, бүтэц
- бие бүтцийн зүй - бие махбодын байгуулал, бүтцийн тухай ухаан
- бие бялдар - биеийн төрх байдал
- бие нас - амь нас, бие махбод
- бие сэтгэл - бие махбод, санаа бодол
- бие төлөв - а. Хүний байр байдал, юманд хандах хандлага; б. Хүний гадаад төрх
- бие тэгш - бие галбир өв тэгш
- бие тэнхээ - хүний бие махбод болон хүч тамир
- бие хар - биеийн хэлбэр галбир болон бусад зүйл
- бие хүчин - тамир хүчин, чадал тэнхээ
- бие царай - бие махбод, нүүр царай
- бие цогц - бие махбод
- биеийн тамир - бие махбодыг сайжруулахын тулд хийх төрөл бүрийн дасгал
- биеийн тамирч - биеийн тамирыг эрхлэн хийх хүн, тамирчин
- нас бие гүйцэх - насанд хүрэх
- биеийн гурван нүгэл - амьтан алах, хулгай хийх, буруу хурьцал
- нэгдүгээр бие - би
- хоёрдугаар бие - чи
- гуравдугаар бие - тэр
