ХУУР
(хөгжим)
1. Арал, цар, чих, тэвх, утас зэргээс бүтсэн, хөвчит нумаар хөрөөдөн дуугаргах хөгжмийн зэмсэг: янз хэлбэр, төрөл зүйл дэлгэрэнгүй...олон: морин хуур (хуурын чихний дээд талд морины толгойг сийлэн гаргаж, чавхдас, нумны хөвчийг морины сүүлний хялгасаар хийсэн, монгол үндэстний нэгэн зүйл хөгжмийн зэмсэг) - Морин хуур дайралдвал аль нааш нь гээд дээлийн ханцуйг сэгсэрсхийн суудлаа хэд засаад, хуураа хэд хөдөлгөнгүүт хөгийг нь тааруулж аваад, за юу дарах вэ? гэж сээхэлзэн сууна. С.Эрдэнэ. Малын хөлийн тоос., хулсан хуур (хулсаар хийсэн нэг зүйл хуур) - Ганхаж уйдахын эрхэнд хулсан хуураа татна. П.Хорлоо. Түүвэр зохиол., хялгасан хуур (хялгасаар нумын хөвчийг хийсэн хуур) - Намайг богдын хүрээнд очоод явж байхад, Гандан хүрээний дэнж дээр хавчиг үүрэгт хялгасан хуур хавчуулж үүрсэн нэг бадарчин дайралдав. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., хэл хуур (хулсаар хийсэн жижиг хуур), хуур барих (хуурын зүйлээр хөгжимдөх), хуур дарах (а. Хуур татах; б. Баян хуур, төгөлдөр хуур зэрэг даруулт хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх), хуур тааруулах (а. Хуур хөглөх; б. Олон хуурын хөгийг нийлүүлж хуурдах бэлтгэл хийх), хуур татах (хөвчит нумаар хуурын утсыг хөрөөдөн дуугаргаж ая гаргах), хуур хөглөх (хуурын ая хөгийг тааруулж, тохируулах), хуур хуурдах (хуураар хөгжимдөн ая гаргах), хуур хэлгийрэх (хуурдаж байгаа ая алдагдаж, солгой дуу гарах), хуурын ая (хуур хуурдахад үүсэх ая эгшиглэн), хуурын арал (дээд үзүүрт нь чих шургуулж, доод үзүүрт нь бортого торгосон, хуурын утсыг тэлэх иш мод), хуурын бариул (хуурын арлын дундах атгах хэсэг), хуурын бортого (хуурын толгой), хуурын бүрээс (хуурын царыг бүрсэн могойн арьс зэрэг), хуурын нум (хуурын утсыг хөрөөдөн дуугаргах хялгасан хөвчтэй, махир хулс), хуурын толгой (хуурын арлын доод талд залгасан, нэг талдаа бүрээстэй, нөгөө тал нь задгай бортого шиг хөндий хэрэгсэл), хуурын тэвх (утас цар хоёрын завсарт хавчуулж хөндийрүүлдэг бяцхан тээг), хуурын үлгэр (хуурын эгшигт аялгуулан ярьдаг үлгэр), хуурын хил (хуурын нумыг хөвчлөн байгаа хялгас), хуурын цар (хуурын бүрээс, хуурын бүрээсийг нөмөргөх хөндий хүрээ), хуурын чих (хуурын арлын дээд үзүүр орчмоор шургуулсан, утсыг өлгөх шон, хуурыг хөглөх бяцхан мод), дуу хуур [хоршоо] (дуу хөгжим) - Янз бүрийн дуу хуур болж наргин цэнгэж сууцгаана. С.Удвал. Их хувь заяа., хуурын чих мушгисаар байтал хурим найр тарах [зүйр цэцэн үг] (хуураа хөглөх гэсээр хурим найр дуусах: бүтэлгүйтэх гэсэн санаа), хуур мэдэхгүй хүн чихийг мушгих дуртай, хууль мэдэхгүй хүн тархидаж далайлгах дуртай [зүйр цэцэн үг] (хууль дүрэм мэдэхгүй хүн зандарч аашлахаас өөрийг чадахгүй гэсэн санаа);
2. [шилжсэн] Үлээдэг, дардаг, татдаг хөгжмийн ерөнхий нэр:
аман хуур (олон жижиг нүхэнд, төмөрлөгөөр хэл тааруулан хадсан бөгөөд,
дэлгэрэнгүй...нүхээр нь үлээвэл, төмөрлөг хэл нь доргиж дуугарах хөгжмийн зэмсэг) - Вандановын хэдэн буриад аман хуур үлээж сууна. Л.Түдэв. Уулын үер., баян хуур (а. Нэгэн зүйл авсаар бадралт баг бишгүүр; б. Гурван эгнээ даралт бүхий нэгэн зүйл хөгжмийн зэмсэг - Тэдгээр хүмүүс ер бусын баясгалантай, тэр ч байтугай зарим газар дуу дуулж, баян хуур дарах нь сонсогдож, аль нэгэнтээ бүжиж байв. М.Чойжил. Андын нутаг алсдахгүй), най хуур (баруун гартаа төгөлдөр хуурын даралт бүхий нэг зүйл баян хуур хөгжим), няслаа хуур (аман хуурын нам, янгирын эврэн иштэй, гадагш угалзлан эргэсэн аралтай, эгц дөрвөлжин хэлтэй, хэлийг нь нясалж эгшиглүүлдэг нэг зүйл төмөр хуур), төгөлдөр хуур (том хайрцагт олон чавхдас татсан даралт дээр нь дарахад, даралтын үзүүрийн жижиг алх мэт зүйл, чавхдасыг онож, дуу гаргах нэгэн зүйл хөгжмийн зэмсэг) - Төгөлдөр хуур ч тоглодог гэж байгаа гээд, таван жилийн өмнө үнэртэй усны худалдаа хийж байсан еврей хүнээс худалдан авсан төгөлдөр хуураа заав. ”Утга зохиол урлаг” сонин.
- морин хуур - хуурын чихний дээд талд морины толгойг сийлэн гаргаж, чавхдас, нумны хөвчийг морины сүүлний хялгасаар хийсэн, монгол үндэстний нэгэн зүйл хөгжмийн зэмсэг
- хулсан хуур - хулсаар хийсэн нэг зүйл хуур
- хялгасан хуур - хялгасаар нумын хөвчийг хийсэн хуур
- хэл хуур - хулсаар хийсэн жижиг хуур
- хуур барих - хуурын зүйлээр хөгжимдөх
- хуур дарах - а. Хуур татах; б. Баян хуур, төгөлдөр хуур зэрэг даруулт хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх
- хуур тааруулах - а. Хуур хөглөх; б. Олон хуурын хөгийг нийлүүлж хуурдах бэлтгэл хийх
- хуур татах - хөвчит нумаар хуурын утсыг хөрөөдөн дуугаргаж ая гаргах
- хуур хөглөх - хуурын ая хөгийг тааруулж, тохируулах
- хуур хуурдах - хуураар хөгжимдөн ая гаргах
... үргэлжлүүлэн харах ...- хуур хэлгийрэх - хуурдаж байгаа ая алдагдаж, солгой дуу гарах
- хуурын ая - хуур хуурдахад үүсэх ая эгшиглэн
- хуурын арал - дээд үзүүрт нь чих шургуулж, доод үзүүрт нь бортого торгосон, хуурын утсыг тэлэх иш мод
- хуурын бариул - хуурын арлын дундах атгах хэсэг
- хуурын бортого - хуурын толгой
- хуурын бүрээс - хуурын царыг бүрсэн могойн арьс зэрэг
- хуурын нум - хуурын утсыг хөрөөдөн дуугаргах хялгасан хөвчтэй, махир хулс
- хуурын толгой - хуурын арлын доод талд залгасан, нэг талдаа бүрээстэй, нөгөө тал нь задгай бортого шиг хөндий хэрэгсэл
- хуурын тэвх - утас цар хоёрын завсарт хавчуулж хөндийрүүлдэг бяцхан тээг
- хуурын үлгэр - хуурын эгшигт аялгуулан ярьдаг үлгэр
- хуурын хил - хуурын нумыг хөвчлөн байгаа хялгас
- хуурын цар - хуурын бүрээс, хуурын бүрээсийг нөмөргөх хөндий хүрээ
- хуурын чих - хуурын арлын дээд үзүүр орчмоор шургуулсан, утсыг өлгөх шон, хуурыг хөглөх бяцхан мод
- дуу хуур - дуу хөгжим
- хуурын чих мушгисаар байтал хурим найр тарах - хуураа хөглөх гэсээр хурим найр дуусах, бүтэлгүйтэх гэсэн санаа
- хуур мэдэхгүй хүн чихийг мушгих дуртай хууль мэдэхгүй хүн тархидаж далайлгах дуртай - хууль дүрэм мэдэхгүй хүн зандарч аашлахаас өөрийг чадахгүй гэсэн санаа
- аман хуур - олон жижиг нүхэнд, төмөрлөгөөр хэл тааруулан хадсан бөгөөд, нүхээр нь үлээвэл, төмөрлөг хэл нь доргиж дуугарах хөгжмийн зэмсэг
- баян хуур - а. Нэгэн зүйл авсаар бадралт баг бишгүүр; б. Гурван эгнээ даралт бүхий нэгэн зүйл хөгжмийн зэмсэг.
- най хуур - баруун гартаа төгөлдөр хуурын даралт бүхий нэг зүйл баян хуур хөгжим
- няслаа хуур - аман хуурын нам, янгирын эврэн иштэй, гадагш угалзлан эргэсэн аралтай, эгц дөрвөлжин хэлтэй, хэлийг нь нясалж эгшиглүүлдэг нэг зүйл төмөр хуур
- төгөлдөр хуур - том хайрцагт олон чавхдас татсан даралт дээр нь дарахад, даралтын үзүүрийн жижиг алх мэт зүйл, чавхдасыг онож, дуу гаргах нэгэн зүйл хөгжмийн зэмсэг
