1. Дулааны хэмжээ өндөр - дэлгэрэнгүй...Гадаах халуун, гэрийн халуун, архины халуун гуравт Батын монхор хамар нь улам их хөлөрчээ. Ш.Нацагдорж. Мандхай цэцэн хатан., халуун агаарт орох (халаасан агаар бие махбодод өвөрмөц үйлчлэл үзүүлж зарим өвчнийг анагаах чанартайд үндэслэн арьс, зүрх судасны хууч, яс, үе мөчний архаг өвчинд хэрэглэдэг бие заслын хэлбэр), халуун булаг (халуун рашаан), халуун бүс (дэлхийн бөмбөрцгийн экваторын бүсэд ойр орших газар орон), халуун зэвсэг (төрөл бүрийн галт зэвсэг, буу сумны зүйл), халуун намар (намар эрт, зуны эцэс), халуун нунтаг (шатахдаа их хэмжээний дулаан ялгаруулж хүчтэй шатдаг нунтаг маягийн хөнгөн цагаан, төрөл бүрийн төмөрлөгийн хольц), халуун оргих (а. Нар ба гал зэргийн ээлт хэт халуун болох; б. Хүний бие, өвчнөөр халуун болон эчих зэргээр халуун нь хэтийдэж зовуурьтай болох), халуун орон (дэлхийн халуун бүсэд орших улс), халуун рашаан (газраас ундран гарах эрдэст халуун ус), халуун сав (цай, хоолны халууныг хэвээр хадгалах сав), халуун салхи (агаарын урсгал уулын бэл рүү доошилж бууснаас үүсэх хуурай бүгчим салхи), халуун тогоо (а. Дотор талын гол хөндийд нүүрс хийж халаан, нарийн хоол чанах төмөр тогоо; б. Ус буцалгах тогоо), халуун ус (а. Халаасан ус; б. Бие угаах халуун хүйтэн ус бүхий нийтийн үйлчилгээний газар), халуун ханз (гал түлэх зуухан ханз), халуун цөмийн урвал (хөнгөн цөмүүд нэгдэж хүнд цөм үүсгэх урвал), халуун эгэх (сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэгний нэр, нарны зурхайн ёсны наймдугаар сарын хорьдын үе, нар буцах үе), халуун эм (эмийн зүйлийн доторх амт чанар халууныг нь), аагим халуун (зуны маш халуун), бага халуун (Дорно зүгийн зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэг, зуны нар буцах үес), зуны халуун (зуны ид халах цаг), их халуун (Дорно зүгийн зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэгийн нэр, зуны нар буцсанаас хойших үе), халуун буцах (намрын тэргүүн улирал дундрах буюу аадар татарч, аянгын дуу цөөрөх хийгээд сэрүүсэх үе), халуун хүйтэн [хоршоо] (халуун болон хүйтэн), халуун хүйтний тонгорол (газрын гадаргаас дээшлэх агаар мандлын тодорхой давхаргад агаарын хэм буурахгүй, харин ихэсдэг үзэгдэл);
2. Хүн, амьтны биеийн дулааны хэмжээ:
халуун хөөх (эмээр хүний халууныг бууруулах);
халууны хэмнүүр (халууны шил),
дэлгэрэнгүй...халууны шил (халууны хэмжээг үзэх хэрэгсэл), халуун бууруулдаг эм (биеийн халууны хэмжээг бууруулах үйлчилгээтэй эм), халуун шургах (хүн, амьтны өвчний халуун урхаглаж тогтох), халуун оргих (а. Нар болон галын илчээр төөнөж халуун болох; б. Хүний бие өвчнөөр халуун нь хэтийдэж зовуурьтай болох), халуун хижиг (биеийн халуун үлэмж өндөр болох гэдэсний халдварт хижиг өвчин);
3. Таван амтны нэг, чинжүү, гаа зэргийн ааг:
халуун амт (чинжүү, хуа жуу, гаа зэргийн аагт амт),
дэлгэрэнгүй...халуун өвс [ургамал] (энхэл донхол газар хэсэг хэсгээр ургадаг, өнгө шар, амт гашуувтар нэг зүйл өвс);
4. [шилжсэн] Үйл явдлын шинэ сэргэг байдал:
халуун мөр (хүн, амьтны шинэ сэргэг мөр),
халуун сэдэв (эгзэгтэй, олны
дэлгэрэнгүй...анхаарал татсан шинэ сэдэв), халуун цэг (олны анхаарал татсан, үйл явдал өрнөсөн газар), халуун сэргэг [хоршоо] (үйл явдлын шинэ, удаагүй нь), *халуун сэрэг дээр нь (үйл явдал хуучраагүй дээр нь, тэр даруйд нь), *ямааны мах халуун дээрээ (аливаа явдлыг шинэ сэргэг дээр нь), *халуун чихийг нь атгах (а. Өвдөж байсан хүнтэй амьд мэнд уулзах; б. Газар дээр нь, үйл явдлын өрнөл дээр нь) - Эмээгийн нь дуудлагаар санд мэнд ирсэн эх нь охиноо угтан аваад –“Чинийхээ л халуун чихийг атгаснаас хойш хамаа байж уу” гэж өрөвдөн аргадавч охины сэтгэл тэгснээр яахин тайвшрах билээ. Ч.Чимид. Хавар намар., халуунд халж хүйтэнд хөрөх [зүйр цэцэн үг] (өвөл зун, өдөр, шөнө хөдөө гадаагүй ажиллан бэрхийг туулах) - Зөвлөлт эх орны дайны үед дорнод хил дээр олон нөхдийн хамт нүд цавчилгүй халуунд халж, хүйтэнд хөрж эх орон ард түмнээ манаж байсан. Ч.Лодойдамба. Хугараагүй ноён нуруу;
5. [шилжсэн] Дотно, чин үнэн, найрсаг, халамжит -
дэлгэрэнгүй...Халуун янаг чамаас хариу захидлыг хүлээнэ дээ, хамаг олон мал сүргээ хайрлан өсгөж сууя даа. Х.Пэрлээ. Амрагийн дуу., халуун амь (а. Амь нас; б. Зөвхөн гэр бүлийн дотор; в. Нэг үйл хэрэгт зүтгэж яваа нөхөд), халуун бүлээрээ (гэр бүлийн дотор), халуун зуураа (өөр хоорондоо, садан төрлийн дунд, улс аймаг дотроо), халуун зүрхний угаас (чин зүрхний угаас), халуун нөхөр (дотно итгэлт нөхөр), халуун сэтгэл (бусдад маш элэгсэг дотноор ханддаг сайхан сэтгэл), халуун хошуут мал (адуу, хонь), *халуун элэгтэй (дотно сэтгэлтэй) - Хамаг олон монголчууд халуун элгэн бүгдээр нийлж ханашгүй баярлан цэнгэх халшгүй заншил болсон. Ц.Дамдинсүрэн. Шинэ жилийн ерөөл., харь газар үгээ бэхэл, халуун зуураа эвээ бэхэл [зүйр цэцэн үг] (өөр хоорондоо эвтэй найртай бай гэсэн санаа);
6. [шилжсэн] Ичмээр, зовнимоор:
халуун нүүр (улаан нүүр, яг нүүрээрээ); *
танилын нүүр халуун (танихын эрхэнд
дэлгэрэнгүй...аргагүй) - Таних хүн байвал танилын нүүр халуун, гэртээ аваачих гэж үлдээсэн жаахан махаа өгчхөөд хоосон хонолтой биш гэж санан өрөө рүүгээ оров. З.Баттулга. 785 дээр;
7. [шилжсэн] Хүнд, бэрх, хэцүү: *
халуун чулуу долоох (хал амсаж, хатуу бэрхийг туулах), *
халуун чулуу атгуулах (хүнд
дэлгэрэнгүй...хэцүү ажил хийлгэх), *халуун нурам руу хөлөө дүрэх (хүнд бэрхийг туулах, хал үзэх).
- халуун агаарт орох - халаасан агаар бие махбодод өвөрмөц үйлчлэл үзүүлж зарим өвчнийг анагаах чанартайд үндэслэн арьс, зүрх судасны хууч, яс, үе мөчний архаг өвчинд хэрэглэдэг бие заслын хэлбэр
- халуун булаг - халуун рашаан
- халуун бүс - дэлхийн бөмбөрцгийн экваторын бүсэд ойр орших газар орон
- халуун зэвсэг - төрөл бүрийн галт зэвсэг, буу сумны зүйл
- халуун намар - намар эрт, зуны эцэс
- халуун нунтаг - шатахдаа их хэмжээний дулаан ялгаруулж хүчтэй шатдаг нунтаг маягийн хөнгөн цагаан, төрөл бүрийн төмөрлөгийн хольц
- халуун оргих - а. Нар ба гал зэргийн ээлт хэт халуун болох; б. Хүний бие, өвчнөөр халуун болон эчих зэргээр халуун нь хэтийдэж зовуурьтай болох
- халуун орон - дэлхийн халуун бүсэд орших улс
- халуун рашаан - газраас ундран гарах эрдэст халуун ус
- халуун сав - цай, хоолны халууныг хэвээр хадгалах сав
... үргэлжлүүлэн харах ...- халуун салхи - агаарын урсгал уулын бэл рүү доошилж бууснаас үүсэх хуурай бүгчим салхи
- халуун тогоо - а. Дотор талын гол хөндийд нүүрс хийж халаан, нарийн хоол чанах төмөр тогоо; б. Ус буцалгах тогоо
- халуун ус - а. Халаасан ус; б. Бие угаах халуун хүйтэн ус бүхий нийтийн үйлчилгээний газар
- халуун ханз - гал түлэх зуухан ханз
- халуун цөмийн урвал - хөнгөн цөмүүд нэгдэж хүнд цөм үүсгэх урвал
- халуун эгэх - сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэгний нэр, нарны зурхайн ёсны наймдугаар сарын хорьдын үе, нар буцах үе
- халуун эм - эмийн зүйлийн доторх амт чанар халууныг нь
- бага халуун - дорно зүгийн зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэг, зуны нар буцах үес
- зуны халуун - зуны ид халах цаг
- их халуун - Дорно зүгийн зурхайн ёсны жилийн хорин дөрвөн улирлын нэгийн нэр, зуны нар буцсанаас хойших үе
- халуун хүйтэн - халуун болон хүйтэн
- халуун хүйтний тонгорол - газрын гадаргаас дээшлэх агаар мандлын тодорхой давхаргад агаарын хэм буурахгүй, харин ихэсдэг үзэгдэл
- халуун хөөх - эмээр хүний халууныг бууруулах
- халууны хэмнүүр - халууны шил
- халууны шил - халууны хэмжээг үзэх хэрэгсэл
- халуун бууруулдаг эм - биеийн халууны хэмжээг бууруулах үйлчилгээтэй эм
- халуун шургах - хүн, амьтны өвчний халуун урхаглаж тогтох
- халуун оргих - а. Нар болон галын илчээр төөнөж халуун болох; б. Хүний бие өвчнөөр халуун нь хэтийдэж зовуурьтай болох
- халуун хижиг - биеийн халуун үлэмж өндөр болох гэдэсний халдварт хижиг өвчин
- халуун амт - чинжүү, хуа жуу, гаа зэргийн аагт амт
- халуун өвс - энхэл донхол газар хэсэг хэсгээр ургадаг, өнгө шар, амт гашуувтар нэг зүйл өвс
- халуун мөр - хүн, амьтны шинэ сэргэг мөр
- халуун сэдэв - эгзэгтэй, олны анхаарал татсан шинэ сэдэв
- халуун цэг - олны анхаарал татсан, үйл явдал өрнөсөн газар
- халуун сэргэг - үйл явдлын шинэ, удаагүй нь
- халуун сэрэг дээр нь - үйл явдал хуучраагүй дээр нь, тэр даруйд нь
- ямааны мах халуун дээрээ - аливаа явдлыг шинэ сэргэг дээр нь
- халуун чихийг нь атгах - а. Өвдөж байсан хүнтэй амьд мэнд уулзах; б. Газар дээр нь, үйл явдлын өрнөл дээр нь
- халуунд халж хүйтэнд хөрөх - өвөл зун, өдөр, шөнө хөдөө гадаагүй ажиллан бэрхийг туулах
- халуун амь - а. Амь нас; б. Зөвхөн гэр бүлийн дотор; в. Нэг үйл хэрэгт зүтгэж яваа нөхөд
- халуун бүлээрээ - гэр бүлийн дотор
- халуун зуураа - өөр хоорондоо, садан төрлийн дунд, улс аймаг дотроо
- халуун зүрхний угаас - чин зүрхний угаас
- халуун нөхөр - дотно итгэлт нөхөр
- халуун сэтгэл - бусдад маш элэгсэг дотноор ханддаг сайхан сэтгэл
- халуун хошуут мал - адуу, хонь
- халуун элэгтэй - дотно сэтгэлтэй
- харь газар үгээ бэхэл халуун зуураа эвээ бэхэл - өөр хоорондоо эвтэй найртай бай гэсэн санаа
- халуун нүүр - улаан нүүр, яг нүүрээрээ
- танилын нүүр халуун - танихын эрхэнд аргагүй
- халуун чулуу долоох - хал амсаж, хатуу бэрхийг туулах
- халуун чулуу атгуулах - хүнд хэцүү ажил хийлгэх
- халуун нурам руу хөлөө дүрэх - хүнд бэрхийг туулах, хал үзэх
- халуун буцах - намрын тэргүүн улирал дундрах буюу аадар татарч, аянгын дуу цөөрөх хийгээд сэрүүсэх үе
