Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Баянчор, Буянчор, Эл Этмиш
Адил утгатай үг Баянчор, Буянчор, Эл Этмиш
Хамаа бүхий үг Озмыш тегин, Тай Билгэ тутук
Төрөл Түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе Уйгурын хаант улс
Салбар Улс төр
Төрсөн он, сар, өдөр 714
Нас барсан он, сар, өдөр 759
Овог, аймаг Яглакар овог
Албан тушаал Уйгурын хаан
Гэр бүл (Өвөг эцэг, эцэг, авга, нагац өвөг, хадам эцэг, нөхөр, эхнэр, хүргэн, хүү, охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Хушу, эцэг нь Куллиг Бойла, хүү нь Өдкүнч Бүгү хаан

Моянчор

Уйгур улсыг төвхнүүлсэн хаан

714 оны үед Тан улсын Хэси мужийн хилийн орчим төржээ. Эрэлхэг зоригтой, чадварлаг хаан гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. Тэнгэрт болгоогдсон Элетмиш Билгэ хаан цолтой. М.Шинэхүү Тэнгэрт болгоогдсон улсыг хураасан Мэргэн хаан гэж үзжээ. Моянчор (磨延啜, VIII *mbuâ-iän-tś'üär = Bayan Čor) нэрийг Ж.Хамильтон 1955 онд Баянчор гэж сэргээсэн. 2000 онд В.Рыбацки Моянчжо нэрийг *Buyan Čor эсвэл Čad гэж үзжээ. Уйгурууд 693-727 онд Хэсигийн хогил хавиар нутаглаж байсан. Харин Тангийн дунд үеийн (VIII зуун) энэ нутгийн дуудлагаар бол Моянь (磨延) гэсэн үг *Ma-ian гэж сэргээгдэнэ. Чанань хотын орчим амьдарч байсан энэтхэг лам Амогхаважра (хятад нэр нь Букун Цзинган, 705-774)-гийн бүтээлд Мо (磨) гэсэн үг бас *Ba дуудлагатай байна. Чингэхлээр Мояньчжо-г *Баянчор гэсэн Ж.Хамильтоны санал зөв байна. Пэйло хаан гэнэт үхсэний дараа Уйгурт өрнөсөн төрийн хямралыг дарж чадсан Баянчор 756 онд согд гаралтай Ань Лушанийг бослогыг дарж өгөхийг зөвшөөрч Тан улсад ууган хүүдээ 4 мянган цэрэг өгч илгээжээ. Баянчорын үед Уйгурт хот балгад хэд хэдийг барьж босгож эхэлсэн юм. 750 онд Танну Урианхайн нутагт цөмөрч хил хязгаар тогтоож Касар Кордоныг барьжээ. 751 онд Йаваш, Токуш голын билчирт хэрэм (хот) байгуулах зарлиг буулгажээ. Балиглиг (Ордубалиг, Харбалгас) хот болно. Мөн Сэлэнгэ мөрний хөвөөнд Байбалиг хот бариулсан билээ.  
    Уйгурын Яглакар овог
    742 оны эхний хагаст Баянчор мянгатаа цэрэг Ударган-д Озмыш тегинийг анх удаа довтолж, дараа Хэйрэ (МНТ-ны Сайр хээр, Багануур орчим)-ийн эхийн Үч Биркү (МНТ-ны Бүрги эрэг, одоогийн Бүрхийн гол)-д нэр үл мэдэгдэх нэг аймгийг өөртөө нэгтгэв. Дараа нь Каракумыг гэтэлж Көгэр (Дацинь шань)-ийн Көмүр (Хэйшань) уул, Яр (Хатан голын баруун хойд салаа) голд Монголоос нүүж очоод байсан 5 мянган өрхтэй гурван тугт түрэгтэй 742.8.18-нд тулалдаж ялжээ. Хонин жилийн зургаан сарын зургааны өдөр (743.7.7) Баянчор, Озмыш тегинтэй хоёрдахь удаагаа тулалдсан бол 3 дахь удаагаа бичин жилийн намар тулалдаж ялаад хатныг нь олзолжээ. 747 онд Куллиг Бойла гэнэт үхсэний дараа түүний томилсон хоёр ябгу – уйгурын Баянчор, байыркугийн Тай Билгэ тутук хоёул зэрэг хаан болжээ. Улмаар хоёр тал 749 оны 3-р сараас 10-р сарын хооронд таван удаа зэвсэг зөрүүлөв. Могойн шинэ усны бичээст энэ 5 тулалдааны 2-т нь (Сэлэнгийн сав, Шып толгой-749.6.18; Чыгылтыр нуур-749.9.17) Тай Билгэ тутукын Байырку аймаг дангаар байлджээ. Харин Байырку Есөн татартай нэгдэж Уйгуртай гурвантаа (Бүкэгүк/Бөхөг гол, Бургу/Бороо – 749.3.23-24 болон 4.30) зэвсэг зөрүүлжээ. Есөн татар дангаар 749.9.30-нд Хэйрэ-гийн эхийн гурван Биргү-д Уйгуртай байлдсан юм. Байырку аймгийг ялж, Тай Билгэ тутукийг Тан улс руу зугтаалгасны дараа Баянчор Торян хаан улсдаа шинэтгэл хийж хоёр хөвүүндээ ябгу цол олгоод Чик аймгийг дайлжээ. Үүний дараа барс жилийн намраас дараа оны билгийн таван сар хүртэл (750-751) дахин Есөн татартай байлджээ. (Б.Батсүрэн)

Ашигласан ном зохиол

Сэлэнгэ (Могойн Шинэ ус), Тариатын бичээс

Тан улсын хуучин, шинэ судар (хятад хэлээр)

Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М-Л., 1950

Liu Mau-tsai. Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe). Bd. I-II. Wiesbaden, 1958

Шинэхүү М. Орхон-Сэлэнгийн руни бичгийн шинэ дурсгал // Studia Archaeologica. T. VIII, fasc. 1, УБ., 1980

Батсүрэн Б. Өндөр тэрэгтэн ба эртний түрэгүүд (VI-IX зуун). УБ., 2009

Батсүрэн Б. Уйгур ба Байырку, Есөн татар нар 747-751 онд // Journal of Eurasian Studies. Vol. II, Issue 2, 2010. тал 57-73


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол