Монгол үсгийн хорголжин хэвлэл бий болсон нь, Орос улсын Шинжлэх ухааны академийн үсэг цутгах газар монгол хорголжин үсгийн хэв байсныг 1911 онд Гадаад яаманд нэг бяцхан хэвлэлийн суурь машин хошоодын хамтаар захин ирүүлж, тэр үсгийг өрөх хэвлэх ажлыг мэдэх нэгэн буриад хүний хамт ирүүлэн, монголчуудыг сургаж, мөн өдөр Гадаад яамнаа анх хэвлэл нээсэн түүхтэй.

Шинэ тулгар яамдын сайд, дэд сайдууд Монгол Улсын төрд үнэнч зүтгэхээ илэрхийлэн “Дотоодод болбоос тус туйлын үнэн шударгыг илэрхийлэн, гадаадад болбоос аюулт дайсныг аянга цахилгаан мэт буцалтгүй улсын сүрийг бадруулан хаан эзний өмнөөс шашин, төрийн тул зүтгэхэд хялбарыг эрэхгүй, бэрхээс зайлахгүй, эдүгээгийн байгуулсан төрийн тул энэхүү батлан тогтоосон тангараг сахилгыг нүдний цөцгий, зүрхний тольт мэт хичээнгүйлэн хайрлана” гэж чин санаагаар тангараг өргөжээ.

Монгол Улсыг сэргээн тунхаглаж, оны цолыг Олноо өргөгдсөн хэмээн нэрлэж явдал Үндэсний хувьсгал ялж, Монгол орон манжийн эрхшээлээс гарсныг илэрхийлж байлаа. Улсын оны цолыг “Олноо өргөгдсөн” хэмээн нэрлэж, Улсын Нийслэлийг Хүрээгээр сонгон, “Нийслэл Хүрээ” гэж нэрийдэв.

Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар оросын харьяат Сергей Андреевич Козинтой хэлэлцэн тогтоосон гэрээнд, 

Үүнээс үүдэн Монголын ард түмний уур хилэн дахин дэгдэж, тусгаар тогтнолоо сэргээх арга замыг хайн Нийслэл хүрээнд Ноёдын нам, Түшмэдийн нам, Ардын нам зэрэг улс төрийн бүлэглэлүүд байгуулагдаж тэрхүү тэмцлийг удирдсан байна.

Энэ өдөр Чан Чун бомбо Шандуний Лай Чжоу нутгаас гарч Алтан улсын нийслэл Чжунду /одоогийн Бээжин/-д 1220 оны 2 сарын 22 нд хүрэлцэн иржээ. 

Хиагдын хэлэлцээрт оролцож буй Монголын төлөөлөгчид монголчуудын үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолтой холбогдсон үндсэн гол асуудал дээр Орос, Хятадын төлөөлөгчидтэй тас зөрөн маргалдаж, тэдний санаа эрмэлзлэлийг эрс эсэргүүцэн тэмцсэн учир төлөөлөгчдийн тэргүүн Дашжавыг улс төрийн бодлогогүй, Ж.Дамдинсүрэнг даанч түрэмгий хэмээн Орос, Хятадын төлөөлөгчид шүүмжлэн хэлэлцээрээс татахыг тулган шаардсан учир Монгол Улсын Засгийн газар арга буюу тэднийг хэлэлцээний дундуур гэдрэг татаж, Монголын талын төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Шүүх яамны дэд сайд ван Ширнэндамдинг томилсон байна.

Тогтоагийн элч Газан хаанд бараалхан Кавказийн нутаг дэвсгэрийг Алтан ордоны улсын харьяанд өгөхийг тулган шаардав. 

Сэцэн чин вангийн хошууны Цэнд зайсан гэгч хүн уг хошууны Сүмбэр нэртэй газраас нэгэн бүхэл хаш мэт цагаан өнгөтэй чулууг олж ирсэн юм. 

Тэрээр Хиагт хүртэл өртөөгөөр орос хасаг цэргээр харгалзуулан хүргүүлж, улмаар цааш хил нэвтэрч, оросын төмөр замаар дамжин нутагтаа буцжээ.

Цагаагчин гахай жилд Жибзундамба хутагтыг Монгол шашин, төрийг хослуулан барьсан хааан ширээнд өргөмжлөн залах ёслол Хүрээнд болж, Олноо өргөгдсөн Монгол улсыг байгуулсныг албан ёсоор тунхаглалаа. 

Оны цол Хэвт ёс.

220 жил Монголд ноёрхсон Манжийн дарлал эцэс болов. Монголчууд тусгаар тогтнож буйгаа илэрхийлсэн Тунхаг бичгийг түр засгийн газраас Их Хүрээнд нийтэлж, үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг илэрхийлсэн сүлд-соёмбо үсэгтэй далбаа намирчээ.

Эл хаан Абу Саид газар нутагт нь өнгөлзөх болсон Алтан ордон улсын хаан Узбекийн эсрэг дайлаар мордох замдаа өөд болсноор Эл хаадын улсын мөхөл бодит асуудал болов. 

Энэ өдөр Хүрээний ноёд, лам нар Манжаас тусгаарлах тухай хэлэлцээд төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээх хэргийг шууд эрхлэх байгууллага болох Халхын Хүрээний Бүх хэргийг Түр Ерөнхийлөн Шийтгэх Газрыг байгуулсан бөгөөд уг газрын дарга нь Түшээт хан аймгийн чуулган дарга Чагдаржав байжээ.

Мөн энэ өдөр Монголын автономитыг устгах тухай ёслол болж, төв ордны түшлэгтэй олбогонд Дундад Иргэн Улсын Ерөнхийлөгчийн зургийг байрлуулж, Богд гэгээнтнийг түүнд гурван удаа сөгдүүлэн мөргүүлж, мөн бусад ихэс ноёдыг мөн мөргүүлэн ёслуулж, гутамшигтайгаар доромжлов. 

Монголын нэрт эрдэмтэн, зохиолч, яруу найрагч Бямбын Ринчен(1905-1977) хуучин Хиагт хотын зүүхэн талд Бул сарай гэдэг газар буюу одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг суманд төржээ.

Энэ өдөр нэрт зохиолч, найруулагч Ламжавын Ванган (1920-1968) мэндэлжээ. 

Орос улс Монголын дотоод хэрэгт оролцсон гэж буруутгагдахаас эмээж, 48 цагийн дотор цэргээ Хүрээг гаргав. 

Энэ өдөр Д.Нацагдорж(1906-1937) Түшээт хан аймгийн Дархан Чин вангийн хошуу буюу одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр суманд  төржээ. 

Энэ өдөр зохиолч Донровын Намдаг (1911.11.16-1984.03.11) мэндэлжээ. Монголын орчин үеийн уран зохиолын гол төлөөлөгчдийн нэг, жүжгийн зохиолч, монголын театрын урлагийн анхдагчдын нэг байв.

Эрхүүд ирмэгцээ Монгол Ардын Намын төлөөлөгчдийн зөвлөлгөөнийг хийж, эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд бэлтгэх практик үйл ажилдаа түргэвчлэн оржээ. Гэтэл энэ үед Барон Унгерн Хүрээг эзэлж, Монголын улс төрийн байдал улам тогтворгүйтэв.

Энэ өдөр хойдын ноён Амарсанаа Бор тал хэмээх газар өөрийн биеийг Зүүн гарын хаант  улсын хаанаар өргөмжилжээ. 

Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар Эрхүүд байх хугацаандаа Оросын Коммунист большевикуудын намын Сибирийн товчооны Монгол Түвэдийн хэлтсийн ажилтнууд болон Оросын 5-р армийн хэвлэх үйлдвэрийн ажилтан Яраслов Гашек нарын туслалцаатайгаар “Монголын үнэн сонин”-ийг гаргахад идэвхийлэн оролцжээ. 

Харин хэлэлцээрийн протоколыг арай хожуухан хэвлэн нийтэлсэн бөгөөд үүнийг Британийн мэдээлэлийн агентлаг Ройтерс нийтэлж, нийтэд мэдэгджээ.

Энэ нь Халхын ноёд Сань Дог ноцож заалдсан хэрэг явцгүй болсныг харуулсан ажээ.

Монгол Улсын гадаад бодлогод томоохон өөрчлөлт авчирчээ. Октябрийн хувьсгалаар Оросын ард түмэн эрх чөлөөгөө дарлал мөлжлөгийг устгасан тухай мэдээ Монгол нутагт нэвтрэн, амнаас ам дамжин тархах болов. Оросын хувьсгалыг Монголчууд, жирийн ардаасаа төрийн эрх баригчдаа хүртэл өөр өөрийнхөөрөө ойлгон хандаж байв.

Энэ өдөр Убаши Ижил мөрнийг гаталж зүүн тийш эх улсдаа явах гэж буйг Хошууд аймгийн Жамъян Оросын Астрахан мужийн захирагчид нууц мэдээ хүргэжээ. 

Орос, Хятад хоёр илтгэн гаргасан бичиг хэмээх хэлэлцээрт гарын үсэг зурж, Гадаад монголыг Хятадын харъяаны автономит эрхтэйгээр хязгаарлахыг тогтов.

Тэрхүү хэлэлцээрийн 1-р зүйлд:“Их Орос улсын хаан эзний засгийн газраас Монгол улсад туслахад өөртөө тогтнож, өөрөө эзэрхэх ёс журам өөрийн газарт Хятадын цэрэг ба нүүдлийн иргэнийг оруулахгүй, өөрийн улсын цэрэг байгуулах эрхийг алдагдуулахгүй сахихад цөм тусална” гэжээ. Нэн ялангуяа энэ хэлэлцээрт хавсарган тогтоосон протоколоор хаант Орос улс нь Монгол орныг колоничлон мөлжих явдлаа бататгаж авчээ. 

Манж амбан Сань до Их хүрээнд ирж тухайн сарын долооноос Шанзав Бадамдоржийн бүх үүрэгт ажлыг хамааран гүйцэтгэх болов. 

Энэ өдөр Богд хааны зарлигаар Хаант Орос улсын хаан II Николайд тэргүүн зэргийн I “Эрдэнийн очир” одон, ханхүүд II зэргийн одон хүртээж, Ерөнхий сайд В.Н. Коковцев, Гадаад хэргийн яамны тэргүүн сайд С.Д.Сазанов, Цэргийн яамны тэргүүн сайд В.А.Сухомдинов, Дотоод яамны тэргүүн сайд А.А.Михалков нарыг тэргүүн зэргийн I одонгоор анхлан шагнажээ. “Эрдэнийн очир” одон бол Монгол Улсын анхны одон юм. 

Оросын цагаантан нийслэл Хүрээг эзлэхээр завдсаны улмаас хятад цэргийн эрхтнүүд Богд гэгээн тэргүүтэй монголын эрх баригчдад дарамт шахалт үзүүлэх болж, хятад цэргийн дээрэм тонуулаас дайжсан монголчууд Хүрээнээс гарч Сөгнөгөр, Тэрэлж зэрэг ойр хавийн ууланд бүгсэн байна. 

Шударга баатар Бавуужав нь Өвөр Монголын засаг Чуулганы Түмэд зүүн гарын Монголжин хошууны хаарнууд овгийн хүн байлаа. 1913 онд Монгол улсын тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэгч Бавуужавт Монгол Улсын хааны зарлигаар шударга баатар цол олгосон байна. 

Тэрбээр офицер болон казакийн хамт ирэв. Тэр орос эмчийн хувцас өмссөн байв.

Уг бослогын удирдагчдын хурлаар Хятад, Манж, Монгол, Төвд, Хотон угсааны улсуудаас бүрдсэн БНДундат иргэн улсыг байгуулах шийдвэр гаргав. Уг хувьсгалын удирдагч Сунь Ят Сенийг түр ерөнхийлөгчөөр сонгов.

Энэ өдөр Хотгойдын Ван Чингүнжав тусгаар тогтнолын хөдөлгөөнд оролцсон буюу талархсан ноёдыг оролцуулан, Халхын хамгийн нөлөө бүхий ноёдын чуулган хийж, Манжаас салж тусгаар тогтносон улс байгуулах тухай хэлэлцүүлэн, тусгай шийдвэр гаргахыг зорьж байжээ.

Энэ өдөр Амарсанаагийн туслагч Зүүнгарын зайсан Дондогмаанж нар цэрэг авч хөдлөн Илид байсан Манжийн цэргийн жанжин Банди, Уянгу, Саарал нарыг бүслэн авчээ.

Энэ өдөр VIII Богд 19 сар аялан явсны эцэст аав Гончигцэрэн, ээж Ойдовдулам, дүү Лувсанхайдав, Лувсанбалдан, Бадамцэрэн, дүү Норов болон бараа бологсдынхоо хамт Хүрээнээ морилон ирэв. 

Энэ өдөр Монгол Улсын эзэн хаан Богд Жавзандамба хутагт Монгол Улстай хэлэлцээр хийхээр хүрэлцэн ирсэн Орос Улсын бүрэн эрхт элчин И.Я.Коростовецэд (1862.08.25-1933)зориулан урьд өмнө болоогүй ёслол, хүндэтгэлийн байдалтай хүлээн авалтыг Хутагтын дунд ордондоо зохион байгуулсан байна. 

Энэ өдөр Нийслэл Хүрээнээ орчин үеийн гэрэл цахилгаан тавьж, улмаар Цахилгаан гэрлийн газар байгуулах тухай дэс түшмэл Бавуудорж хэмээх хүн Дотоодын Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яамнаа бичиг өргөн илгээж байсан нь архивын шарласан хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлджээ. 

Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн жонон вангийн харъяат Гурван нуур орчим нутгийн арваад хүн хуучдын засаг Дашравданы хошууны туслан ялагч тэргүүн зэрэг тайж Гүржавын адуун сүрэгт байсан цэргийн агтнаас 30 морь тасдан авч зугтан оджээ.

Энэ өдөр Хойдын ноён Амарсанаа Оросд өвчнөөр нас баржээ. 

Энэ өдөр Оросын  нүүдэл иргэд Ижил мөрний Торгуудын нутагт түрэн орж ирж тэдний аж төрөлд ихээхэн нөлөөлөх болсныг эсэргүүцэж Торгуудын убаши хан Оросын Астрахан мужийн даргад эсэргүүцэл мэдүүлж байв. 

Энэ өдөр Богд хаант Монгол Улсын Гадаад хэргийг Бүгд Захиран шийтгэгч яамнаас Хаант Оросын малын эмч Антон Исебуевич Лифирский, түшмэл Аркадий Николайевич Петров, гүн Владимир Вистявич Тусевич нартай 22 зүйл бүхий гэрээ байгуулж байжээ. Энэ үйл явдал нь Богд хаант Монгол Улсын зүгээс мал эмнэлгийн салбарт Европын ололт амжилтыг нэвтрүүлэхэд анхаарч байсныг гэрчлэх ажээ.

1952 оноос 1984 он хүртэл БНМАУ-ын лидерүүдийн нэг байжээ. Тэрээр амьдралынхаа туршид БНМАУ-ын төрийн тэргүүн, ерөнхий сайд, МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Улс төрийн товчооны гишүүнээр ажиллаж байв. Улсын баатар, хөдөлмөрийн баатар, маршал.

Энэ өдөр Орчин цагийн Монголын мэргэжлийн хөгжмийн тулгын чулууг тавилцсан хөгжмийн зохиолчдын нэг Лувсанжамцын Мөрдорж (1919-1996) төржээ. 

Хошой чин ван, эфү Санзайдорж Манжийн хаанд өргөсөн айлтгалдаа, Чингүнжавыг шууд баривчилбал олон халхчууд түүнийг хамгаалан хөдлөж болзошгүй тул Жибзундамба хутагтад хишиг хүртээн сургаад, Халхын ардыг тохинуулахад нэр нөлөөг нь ашиглах санал тавьж байв.

Цэндийн Дамдинсүрэн(1908-1986) Сэцэн хан аймгийн Илдэн вангийн хошуу одоогийн Дорнод аймгийн Матад суманд төржээ.

Энэ өдөр Ховдоос манж, хятад, сайд түшмэл цэргүүдийг хүч хэрэглэн үлдэн хөөж гаргасан тухай Оросын консул нарын гаргасан албан бичигт, “Ховдын Манж сайдаас түшмэл, цэрэг нар, жич хятадууд нийлэлдэн байлдаан үүсгэн дарагдаж, тэд нарын таван зуун шахам хүнийг бидний монгол, орос хоёр этгээд их журмыг санаж, өөр өөрийн улсын хаадын туйлын өршөөлийн таалалд нийлүүлэн нэгэнт цөм амийг хэлтрүүлсний хойно, ачаа хөсөг бэлтгэж явуулсугай хэмээх завсар, Гүчэнгээс ирэх их цэргийн хэрэг бачмаг болсонд, манж хятад нарын гуйсан газарт бид нар Орос улсын замаар уул газарт буцсугай хэмээн гуйсны тул мөн өршөөл ёсоор болгож бүхийг түшмэл, цэрэг, иргэний тооны ёсоор Орос улсын Их хааны зарлиг бүхүйг дагаж, хэлэлцсэн ёсоор консул сайдад тушааж явуулав” гэжээ

Энэ өдөр Юань улсын цаасан мөнгөний шинэтгэлийн тухай дуулсан даруйдаа Болд чинсангаас зөвлөгөө авч, “Чао” хэмээх цаасан мөнгийг Эл хаант улсын хэмжээгээр гүйлгээнд гаргажээ. 

Монголын автономыг устгасан үед үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл өрнүүлэхээр бэлтгэж байсан удирдагчдын нэг Хатанбаатар С.Магсаржавын үйл ажиллагааг Хүрээнд байсан хятадын цэргийн эрх баригчид тандан мэдэж 1920.09.11-ний шөнө түүнийг баривчилж гянданд хорьжээ

ХХ зууны Монгол цэргийн домогт жанжин, монгол үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө цогтой тэмцэгч, монгол түмний бахархал болсон Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн амьдралынхаа сүүлчийн 107 хоногийг хятадын шоронд өнгөрөөж хятадын шоронгийн хатуу чанга эрүү шүүлт, хүнд бэрх нөхцөл байдал, хуучин тогтсон биеийн өвчнийг тэсвэрлэж чадалгүй 50 насандаа 1921.01.27-ны шөнө шоронд нас баржээ

Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн чин ван Ханддорж Хиагтад ирээд “Манж амбан түүнийг баривчлуулахаар арга хэмжээ авсан тул одоохондоо монголд очих нь аюултай байна” хэмээн цахилгаан утас Эрхүүгийн генерал губернаторт илгээжээ. Ханддорж манж амбангийн хүмүүсийн мөрдөлтөөс нуугдан Хиагт болон монголын хил орчмоор нилээд хугацаанд бүгжээ

Энэхүү гэрээгээр монголыг хятадын эрхэнд автономи болгож, монголчууд өөрийн нутагт гадаад монголын газар нутгийг хуучин Хүрээний хятад амбан, Улиастайн жанжин, Ховдын хятад амбаны захиргаанд байсан газруудаар тогтоожээ. Энэ нь хожим 1945 онд Англи, Америк, Орос гурван их гүрний тэргүүн нарын уулзалтаар “Гадаад монголын статус квог байгаа хилээр хүлээн зөвшөөрөх” үндэс болсон билээ.

Хиагт хотноо энэ өдөр эхэлсэн Хятад, Хаант Орос, Гадаад Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээрийн бага хурал нь Хятад, Орос хоёрын хуйвалдааны эсрэг үндэс, угсаа, тусгаар тогтнол, эрх чөлөөгөө хамгаалан бэхжүүлэхийг эрхэмлэгч монголын эх орончдын тэмцлийн нэгэн томоохон хэлбэр байсан юм.

Сэцэн хан аймгийн Халх гол орчмоор нутаглаж байсан Өөлд хоёр хошууны Ордос, Юндэн, Гомбо нарын зэрэг 23 хүн Халхын гүн Жамъянгийн хошууны туслах тайж Цэвдэн, хошуу захирах занги Бавуу нарын сүргийг уулгалан довтолж морь, үхрийг булаан авч оджээ.

Энэ нь тэр үед монголын эсрэг гарч болзошгүй хятадын цэргийн ажиллагаанаас урьдчилан сэргийлэх зорилготой байв.

Энэ өдөр Эсэн тайш тэргүүтэй Ойрад монголчууд Мин улсын Жэнтун хааны цэрэгтэй тулалдсаныг  Түмүгийн тулалдаан хэмээн тэмдэглэдэг. Нань уулын бэлд орших Түмү хэмээх газар Монголын цэрэгт бүслэгдэн дарагдаж эзэн хаан нь олзлогджээ. Эсэн тайш Мин улсын эзэн хаанд элч томилон очуулж найрамдаж хэлэлцээ хийх санал тавив.

Энэ сонин нь 1920 он хүртэл 103 дугаар хэвлэгдсэн бөгөөд тухайн үедээ дэвшилтэт үзэлтэй сонин байв.

Чин улсын эзэн хаан зарлиг гаргаж, шинэчлэл хийхийн чухлыг зааж, эзэн хаанд айлтгал, бодрол бичиг өргөхийг түшмэл, албат нартаа уриалав.

Чан Чун бомбо арав шахам шавь нартайгаа Алтайн Улаан даваагаар давж Булган голыг уруудан Зүүнгарын элс манханыг өнгөрөн Тэнгэр уулын ард хүрчээ. Чан Чун бомбо тэнгэр уулаас цааш явсаар мөн оны 11 дүгээр сарын 18-нд Хорезмын шинэ нийслэл Самарканд хотод хүрэлцэн очжээ.

Ховдыг чөлөөлсөний дараа сайд Наваанцэрэн, Дамдинбазар нараас Алтайгаас Ховд хотод дайлаар ирсэн хятад болон Ховд хотыг цэргийн хүчээр байлдан эзэлсэн учрыг гарган баруун хязгаарыг байлдан тохинуулахад гавъяа байгуулсан хүмүүсийг сайшаан шагнуулахыг хүсч Монгол улсын хаан Богд Жибзундамбад хэд хэдэн айлтгал бичгүүд явуулсанд Богд хаан Жибзундамба бэйс Наваанцэрэнд Зоригт цол, жун вангийн цол олгож Баруун хязгаарыг сэргийлэн батлах Ховдод сууж хэрэг шийтгэх сайдаар дэвшүүлж тавин тамга олгон хязгаар нутгийг сахин суулгажээ.

Амарсанаа өөрийн харъяат 20 мянган хойдыг удирдан Манжийн хил дээр хүрэлцэн ирж дагаар орох хүслээ илэрхийлжээ. 

Монголын талаас халх, барга, дөрвөд, урианхай зэрэг олон ястан нийлсэн 5000 орчим морин цэрэг тулалдаанд орж, хотын хэрмэн дээр гурав хоног тулалдсаны эцэст манж сайдын цэргийг ялж, баруун хязгаарын олон монголчуудыг манж хятадын дарлалаас ангижруулж чаджээ. 

Энэ өдөр XX зууны нэрт зохиолч, үргэлжилсэн үгийн мастер, монголын анхны кино зохиолчдын нэгэн болох Ч.Лодойдамба Говь-Алтай аймгийн Тайшир суманд мэндэлжээ.

Ховдыг чөлөөлөх тулалдаан 3 сар үргэлжилж,монгол цэргүүд Ховд хотод 4 зүгээс нь дайран орсноор Ар Монголын нутгийг Манж-Хятадын засаг захиргаанаас шуурхай чөлөөлөх үйл хэрэг эхэлсэн байна.

Уг гэрэлт хөшөөнд “Сайд чин сүжигт, чин ван лам Цэрэнчимэд болбоос нас бага цагаас элдэв хэрэгт чармайн зүтгэж амь биеийг умартан явсаар тулгар төр байгуулахад онц зүтгэсэн их гавьяат шударага сайд бөгөөд эзэн ба улсын төлөөнөө хязгаарын албанаа зүтгэн амь биеийг умартан явсаар өвчнөөр үгүй болсон нь үнэхээр хөөрхий. Манай дотор их л энэрэн үзэж нэхэж өргөмжлөн үнэн бишрэлт цол нэмэн сайшааж, гэрэлт хөшөө чулуунд сийлэн гавьяат сайдад их журмыг илэрхийлтүгэй” хэмээгээд Богд эзэн хааны Зарлигаар олноо өргөгдсөний 4-р он 5 сарын 20 хэмээсэн зарлигийн үг сийлэн гэрэлтүүлжээ.

Энэ өдрийн үдэш Монголын төлөөлөгчдийг Оросын Сангийн сайд хүлээн авч уулзжээ. Уулзалтаас хоёр хоногийн дараа Оросын Сайд нарын Зөвлөлийн хуралдаанаас Монголын талаар баримтлах Оросын чиг хандлагын шугамыг тодорхойлж, анхны арга хэмжээ авсан байна.

Ардын Засгийн газраас ерөнхий боловсролын сургууль байгуулах тухай тогтоолын дагуу Нийслэл Хүрээний бага сургуулийн танхимыг үүсгэн байгуулж, Дотоод яаманд хавсарган захируулахаар тогтжээ

Эрх чөлөөний хөдөлгөөн хийх хүсэл өвөрлөн Орос улсад нууцаар одож Петербургт ирсэн Монголын төлөөлөгчдийн нэг Хайсан гүн Оросын Худалдаа, үйлдвэрийн сайдтай уулзсан байна.

Энэ өдөр Хиагтад Орос-Монголын хооронд мөнгө зээлдүүлэх, буу зэвсгийн тухай, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээ байгуулах гэсэн дөрвөн гэрээ нууцаар байгуулсан байна. Монголын Засгийн Газар энэхүү хэлэлцээрт Сангийн яамны тэргүүн сайд Гадинбалын Чагдаржав, Дотоод яамны тэргүүн сайд Дашжав нарыг засгийн газрыг төлөөлөх эрхтэйгээр явуулсан байдаг. 

Монголын төлөөлөгчид Хүрээнээс гарч, Эрхүүгээр дайрч, галт тэргээр явсаар Санк Петербург хотод энэ өдөр хүрч ирээд, Петербургийн Невскийн гудамжны 73-т орших “Эрмитаж” зочид будлын мебелиэр тохижуулсан өрөөнд буужээ

Халх дахь Хятадын цэргийн тоог бодлоготойгоор нэмэгдүүлэх болсон Манжийн шинэ засгийн бодлого нь: Монголыг өөрийн дотоод мужуудын адил өөрийнхөө эрх ашигт захируулах үүднээс засаг захиргааны зохион байгуулалтыг өөрчлөх, Монголд хятад иргэдийг үй олноор нь нүүлгэн ирүүлж, монгол орныг хятадчилах, малын бэлчээрийн газрыг тариалангийн талбай болгон өөрчлөх, Монголыг цэрэг дайны түшиц газар болгох явдал байлаа.

Өвөр Монголчууд Монгол хошуу нутагт дагаар орох нь улам бүр ихэсчээ. Монгол улсын Засгийн газраас дагаар орсон хязгаар нутгийн хэргийг захиран шийтгэх тусгай сайдын газар хүртэл байгуулж байв.

Ардын хувьсгалын анхны жилүүдэд хуучин хууль цааз, харгис эрүү шүүлтийг бүхэлд нь халж, хүний эрхийг эрхэмлэн хүндэтгэдэг ардчилсан зарчим бvхий хууль цаазыг бий болгосон юм. Ардын засгийн газраас “Гадаадын худалдаачид, мөнгө хүүлэгчдэд төлөх өрийг хүчингүй болгох тухай” тогтоол гаргав.

Уг гэрээгээр Орос, Япон хоёр улс Төв ба Зүүн өмнөд Азид нөлөөллийнхөө хил хязгаарыг тогтоосон байна.

Энэ өдөр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Засгийн газраас Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэнд тусгай хошуу байгуулан өгч, Сэцэн хан аймагт хавсарган захируулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ нь өдгөөгийн Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын анх үүсгэл болжээ.

Улсын хурлын гишүүн, Түшээт хан аймгийн Зоригт ван Цэрэнбаавай 1917.07.08-ны хурлаас чөлөө гуйсан хэдий ч чөлөө гуйсан албан бичиг нь хурал эхэлснээс хоёр мөчөөр хожимдон саатаж ирсэн учир дүрмийн ёсоор шийтгэж, хорин дөрвөн жин шар тосоор торгожээ. 

Ихэнх ноёд Байдугийн талд орсон энэ үед Абага хааны хөвгүүн Гайхату, Рүмээс Тебризэд хүрэлцэн ирэхэд Тогочар, Гончигбал, Шигтүр, Чобан, Курумуш нарын ноёд түүний талд орсноор байдал Эл хаант улсын Их хурилдайгаар Гайхатуг хаанд өргөмжлөв. 

Тэд 7 дугаар сард Монгол Улсын хил дээр ирж, манай улсад дагаар оржээ. 

Ардын хувьсгал ялан мандсаны дараахан Хүрээнд ажиллаж байсан гадаадын цахилгаан мэдээний газруудыг засварлан Монголын телефон агентлаг буюу МОНТА-г байгуулсан түүхтэй. 

Хутган үймүүлэгчдийн ятгалганд орж улсын эрх ашгийг ямагт хамгаалагч төрийн везир Рашид-ад-динийг төрийн албанаас зайлуулахад Эл хаант улсын цэргийн ерөнхий жанжин эмир албанаас зайлуулахад Эл хаант улсын цэргийн ерөнхий жанжин эмир Чобан хоолонд давс хэрэгтэйн адил Рашид-ад-дин төрд хэрэгтэй хэмээн залуу хааныг ятгасан авч нэмэр болсонгүй.

Хаант Орос улсын сайд нарын зөвлөлийн даргын удирдлагаар Сан, Худалдаа, Аж үйлдвэр, Гадаад явдлын ба Цэрэг Тэнгисийн яамдын сайд нар болон бусад өндөр тушаалтан монголын тухай онц зөвлөгөөн хийж, монголын талаарх баримтлах чиг шугамаа тогтоосон байна.

Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан гүн нарын Монголын төлөөлөгчид Хүрээнээс Петербург руу Оросын Цагаан хаанаас тусламж гуйхаар сэм морджээ.

Богд гэгээн Хүрээн дэх оросын консул Лавдовскийг хүлээн авч, Монголын төлөөлөгчдийг Петербург руу Оросын Цагаан хаанаас тусламж гуйлгахаар явуулах гэж байгаа тухай албан ёсоор мэдэгджээ. 

VIII Богд Жибзундамба хутагтыг төрийн шар ордонд залж, Монгол Улсын хэмжээт цаазат засгийг тунхаглан зарласнаар монгол оронд Үндэсний ардчилсан хувьсгал ялав.

Энэ өдөр Гадаад монголын төрийг засах  явдлын яамны айлтгалд, “Түшээт хан, Сэцэн ханы бие зөвхөн ханы цолыг халгалсан, есөн цагааны алба хүргэх ёстой” гэжээ.

Төрийн дээд эрхийг Засгийн газарт хадгалуулж, Ерөнхий сайдаар захируулах бөгөөд Засгийн газар нь Дотоод, Гадаад, Сан, Цэрэг, Шүүх гэсэн таван яамтай байхаар тогтож сайдуудыг томилжээ.

Ингэж албан ёсоор байгуулагдсан Ардын Түр Засгийн газар Богдын Засгийн газраас эрх мэдэл, албан хэргээ шилжүүлэн тушаахыг шаарджээ. Тухайн үед Ардын Түр Засгийн газрын дарга бөгөөд Гадаад Явдлын Яамны сайдаар Д.Бодоо ажиллаж байсан юм.

Манай орны баруун хойд этгээд Хангайн салбар Хан-Хөхий, Булнайн нуруунд газар асар хүчтэй хөдлөөд маш их хагаран хүн мал, орон хүрээ ихээхэн сүйдсэн Хан-Хөхий нурууны баруун хойно, Хангилцаг голын хөндий, Хан Хөхийн ар, Өвгөн овоо гэдэг газар 11 баллын газар хөдлөлт болжээ. Энэхүү газар хөдлөлтийг түүхэнд Булнайн газар хөдлөлт хэмээн нэрлэдэг билээ.

Хиагтад байсан Ардын намынхан Нийслэл Хүрээг дайлаар мордох цэргийг 3 чиглэлээр хөдөлгөхөөр шийдвэрлэж, Алтанбулаг-Хүрээний гол чиглэлд Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын журамт цэргийн морьт хороод, Улаан армийн Кубанийн V морьт дивиз, 35-р буудлагын дивизийн 103-р бригад давшжээ.

Шарбал гэдэг газар Амарсанаа өөрийн тугийн доор явсан 3000 цэргийн хамт дайсны түм гаруй цэрэгтэй учирч тулалджээ. 

Энэ өдрийн тахиа цагт Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч яамны тэргүүн сайд Чин сүжигт Да лам Цэрэнчимэд нь (1872-1914)Бат Ерөөлт Далай хан аймгийн Дэжээлэн хүрээний газар буюу одоогийн Увс аймгийн Хяргас сумын нутагт өвчний учир өөд болжээ. 

Монгол Ардын Намын Төв Хороо Ардын Засгийн газрын хамтарсан хурал Алтанбулаг хотод хуралдаж Нийслэл Хүрээг чөлөөлөх цэрэг хөдөлгөх зэрэг болон мөн тогтоолын 5-р зүйлд шуудан нэвтрүүлэх, ухуулах хуудас зэргийг нутаг орны дотор ба хавь ойрын нүтгаар, тараан хүргэх талаар заасан заалтыг үндэслэн мөрдлөг болгон биелүүлэхэд өртөө улаа, аян талын ба таних мэдэх хүмүүст өгч тараах бололцоо бүхнийг ашиглан тарааж байжээ.

Нууц хэлэлцээрт, “Өвөр Монгол Бээжингийн уртрагийн зүүн баруун 2 хэсэгт хуваагдана. Оросын эзэн хааны засгийн газар нь дээр дурдсан уртрагаас зүүн тийш орших Өвөр монголын хэсэг дэхь Японы тусгай ашиг сонирхлыг зөрчихгүй үүргийг хүлээнэ. Японы эзэн хааны засгийн газар нь дурдсан уртрагаас баруун тийш оршдог Өвөр монголын хэсэгт Оросын тусгай ашиг сонирхолыг зөрчихгүй үүргийг хүлээнэ” гэжээ. 

Эл дүгнэлт нь өнөөгийн судалгаагаар няцаагдаж буй бөгөөд яг нам байгуулсан гэх баримт нь олдоогүй, харин ЗОУ-тай холбоо тогтоож тусламж хүсэх төлөөлөгчдийг сонгох асуудлыг шийдвэрлэсэнд оршиж байна.

Хүлэгү хаан нас барсны дараа гэрээс ёсоор ууган хөвүүн Абага Перехан мужийн Цагаан нуурын дэргэд болсон монгол ноёд хурилдайгаар уламжлалт зан үйлийг үйлдэн хаант сэнтийд залрав. 

Энэ өдөр Оросын түрэмгийллийг эсэргүүцэн  Халхын цэрэг Сэлэнгиск шивээг довтлов.

Чингис хааны уг удам, Гэрсэнз жалайр хун тайжийн залгамжир, боржигод овог, хиад ястан Содномравдан нь Засагт хан аймгийн ханаар Бадаргуулт төрийн 24-р онд (1898) залгамжилжээ.

Хэрэв хаалгаваас зохих учир ялгууртай нь аваас тухай бүр нэр зэргийг тодорхойлон айлтгаж тогтоолгох тухай дүрэм” батлагдав.

Бичигт,гурван яамны тэргүүн сайдууд, Нийслэл Хүрээнд суугаа элчин, консул сайдтай зөвлөн хэлэлцэж, Орос улсаас түшмэл зургаа, цэрэг арван зургааг урин авчирч багш болгохыг хүссэн байна. Тэд морьт цэрэг гурван зуу, үхэр буу пулемёт бууны 100 цэргийг жилийн хугацаагаар боловсруулахаар болж орос, монгол үсгээр хавсран, гэрээ бичиг байгуулжээ.

Гурван улсын Хиагтын гэрээнд “Их дундад Иргэн улсын Их Жунтан, Их Орос улсын эзэн Император, Гадаад Монголын Богд Жавзундамба хутагт нар нийлэн хэлэлцэж, бүрэн эрх барих тусгай элчин нарыг тус тус томилон гаргахаар болжээ.

Унгернээс Бээжин дэх агент Грегорид бичсэн захидалд,

Энэ өдөр Манжийн зүүн замын цэрэгтэй Галданы хошууч анги Урухын голын орчим тулгарахад Галдан гол хүчээ удирдан давшин ирж хавчин байлджээ. Энэ тулаанд ойрадууд анх удаа галт зэвсэг хэрэглэжээ.

Энэ өдөр Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга, жанжин тэргүүтэй ноёд лам нар их Хүрээнд цугларч нууц зөвлөгөөн хийж, шинэ засгийн бодлого Монголчуудын амьдрал, ёс суртахуун, шашин шүтлэгтэй харштай гэж үзээд, түүнийг бүхэлд нь хүлээж авч болохгүй хэмээх санал нь нэгджээ.

Нийслэл Хүрээнд оршин суугчдыг махаар хангах явдалд тэр үеийн махны наймаачид голлох үүрэг гүйцэтгэж, хөдөөнөөс ирж буй малыг угтан очиж хямдаар аваад Нийслэл Хүрээнд оруулж дамлан худалддаг байсан учир махны үнэ ихэд өсч, хэрхэх талаар Улсын хурлаар удаа дараа авч хэлэлцэхэд хүрдэг байжээ. 

Түмэдийн Алтан хан Түвэдээс Далай лам Содномжамцыг залж ирүүлэв. Алтан хан шашны цааз тогтоов. Абатай ханы хүү Эрээхэй мэргэн хан төрөв.

Улсын Дээд, Доод хурлын газраас хууль зүйлийг зохион байгуулах түшмэдэд тушаах зааврыг гаргасан байна. Энэхүү зохион байгуулах түшмэдээс өргөсөн бичгийн дотор хууль цаазын утгыг хянаж урьдаар лавлан тогтоолгох арван зүйлийг тусгай хуудас болгон бичиж хүргүүлснийг Доод хуралд үзэж хянаваас цөм зүйтэй хэмээсэн байдаг. 

Хөвсгөл аймгийн Рэнчинлхүмбэ сумын нутаг Зөөлөнгийн хүрээ нэрт газар XX зууны нэрт кино зураглаач, кино найруулагч Дэжидийн Жигжид мэндэлжээ

Баримтанд, “Ноднин өвлийн тэргүүн сард манай Халхын Хүрээнээ хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх газраас Дотоод, Гадаад Монголын олон чуулганы зэрэг газруудад Эдүгээ цаг төрийн байдал маш тэгшгүй учир бүгдээр нэгэн сэтгэлээр зөвлөх үүднээс Богдод мандал өргөх нэрээр, монголчуудын элдэв зовлон зүдгүүрийг хэрхэн арилгах талаар хэлэлцэх гэж буй болно” хэмээн мэдэгдсэн байна. Энэхүү мэдэгдлийн дагуу монголын ихэс дээдсүүд монгол орны хувь заяа,тусгаар тогтнолыг түвшитгөхөөр цуглаж,нэгдэж байсан түүхтэй. 

Рашид-ад-дины тэмдэглэснээр энэ үед Аргуны шадар цэргүүд нь хол байсан тул зөвшөөрч, Тэгүдэр Эл хаант улсын хаан ширээнд залрав. 

Дээрх сонины Да хүрээн дэх идэвхитэн бичигчид нь Д.Бадрахбаатар, Д.Бодоо, Ж.Цэвээн нар байв. 

Энэ өдөр анхны үндэсний хоршоо байгуулагдах санал гарч,1921 оны 12 дугаар сард анхны Эд хэрэглэгчдийн хоршоо байгуулагджээ

Энэ өдөр Халхын Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар тэргүүнтэй Халх дөрвөн аймгийн 550 лам ноёд, Өвөр Монголын дөчин есөн хошуудын ноёд Дол нуурын чуулган дээр Манж чин улсад Халхын хант улс дагаар оров.

Энэ нь Ховдод манж сайд бэхлэн сууж, шинэ тутам Монгол Улсыг заналхийлэн дайтахаар бэлтгэж байх үед баруун хязгаарыг манж сайдаас чөлөөлж нутаг орноо бүрэн бүтэн болгохоор тэмцэж байсан бүх монголчуудын олсон анхны томоохон ололт байв.

Тогоонтөмөр хаан (1320-1970) нас барав.  «Юань ши» хэмээх түүх зохиогдов.

Мин улсын жанжин Сюй Да-гийн цэрэгт Хөхтөмөрийн цэрэг цохигдон Хархорум руу ухарчээ. 

Хан хүү Мөнхтөмөр бие барсан тул Хүтүй хатан тэргүүтэй ноёд Аргуныг дэмжих болов. Энэ үед талийгаач хааныг Тэгүдэр орлож байсан тул талуудын маргаан нэлээд ширүүсэх үед Шиши хэмээх нэгэн ноён Аргунд хандан Тэгүдэрийг дэмжихийг хүсчээ. 

Дэлхийн үндсэн улс гүрний мөнх тэнгэр болон хааны эрх захиргаанд оруулах явдал бол Гүюгийн гол зорилго байсан хэдий ч харамсалтай нь тэрээр 1248 оны 4 дүгээр сарын 24-ний өдөр Дорнод Туркестан нутагт тэнгэрт халив

Энэ өдрөөс эхлэн Догсомын Бодоо(1885-1922) Ерөнхий сайдаар томилогдож 1922 оны 1 дүгээр сарын 7 хүртэл ажиллажээ

Энэ өдөр Зостын чуулганы Түмэд баруун хошууны шударгуу бат хошуунд туслагч тайж Ванчинбалын 7-р хөвүүн болон зохиолч Инжинаши төрөв. 

Тэрээр мөн оны 4 дүгээр сарын 14-нд 19-45 насны буриадуудыг өөрийн цэрэгт татах тушаал гаргаж, үл дагагсадыг хатуу ширүүнээр залхаан цээрлүүлэхээр зарласан байдаг.

Улсын хурлын газрыг байгуулахыг хүсч айлтгасныг Богд хаан зөвшөөрөн цохсон бичигт, 

Үүний хариуд Монгол улсын хаанаас цахилгаан бичиг өргөн явуулжээ. Баримтанд, “Жибзундамба лам намайг бүгдээр өргөмжлөн, Монгол улсын хаан эзэн болгосон болой.

Рашид-ад-дины мэдээлснээр Абага хаан дараа жил нь Сирид довтлохыг төлөвлөж байсан боловч Багдад руу буцах замдаа Хамадан хотод тэнгэрт хальжээ. Армян түүхч Гетумын мэдээлснээр Абага хаан энэ үед 47 настай байв. Абага хааны Хүлэгү хааны шарилын хажууд Диххераганы эсрэг талд буй Шаху ууланд оршуулжээ. 

Төмөр хан аян дайны замд, 73 насандаа хижиг өвчнөөр нас баржээ. 

Уг бичигт, “Монгол улсын эзэн хаан хичээнгүйлэн, Их Орос улсын эзэн, их баатар цагаан хаантны амгаланг эрэн, Их хаан танаас тусгайлан элчин сайд Кростовецийг мөхөс улсад илгээн найрамдлын гэрээ бичиг байгуулж, хоёр улс үүрд сайнаар найрамдан, энх түвшин жаргасугай хэмээснийг мөхөс улсын эзэн, түшмэл, лам, хар цөм нэгэн сэтгэлээр машид баярлаж амуй” гэж бичжээ.

Энэ өдөр Хүрээнд гурван монгол лам хятадын нэгэн пүүсийн худалдагч нарын хооронд маргаан болж, улмаар хоорондоо зодолдсонд цагдаагийн үүрэг гүйцэтгэж байсан хятад цэргүүд зодоон хийж буй монгол лам нарыг баривчлан, цагдаагийн газар руу авч явахыг оролдоход Хүрээний олон монгол тэд нар луу дайрч, улмаар хятад пүүсийг эвдэв.

Энэ өдөр Улсын дээд хуралд “Нийслэл хүрээнд ирэх мал, бусад зүйлийг зам тосон авч худалдан ашиг олохыг хориглох дүрмийн төслийг хэлэлцсэн байна.

Аригбөх Монголын хаан ширээнд суух бэлтгэл хийж буй тухай мэдээг Хубилай сонсмогц яаран сандран Кайпин (Хожмын Шанду) хотод “Их хуралдай”гэгчийг зарлан хуралдуулж өөрийгөө монголын зүй ёсны “Их хаан” хэмээн өргөмжилсөн байна. Тэр үед Хубилай 44 настай байжээ.

1915 онд зохих дүрмийг боловсруулж, Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичгээр сургуулийн хэргийг хуульчлан тогтоосон нь Монгол улсад төрийн сургуулийн тогтолцоо үүсэн бүрэлдэхэд эрх зүйн үндэс болсон байна. 

Тус газрыг “Улаан цэргийн улс төрийн ба сурган боловсруулах газар” гэж нэрлэж байсан бөгөөд Армид улс төрийн суртал ухуулга хийх үүрэг бүхий комиссар, улс төрийн орлогч нарыг бэлтгэн гаргадаг эв хамт ба коммунист суртлын газар байжээ. 

Хиагтын орчим цугласан цэргийн дотор хашир туршлагатай дайчин олон байсан бөгөөдтулаанд хатуужсан тэр дайчид байлдааны чадвар өндөртэй байсан нь дамжиггүй. Пулемётчид нь дан монголчууд байжээ. 

Үүний нэг нь Улсын Хурал болно. Улсын Хурлыг байгуулах санааг Дотоод Яамны тэргvvн сайд, Чин сүжигт үнэн бишрэлт чин ван, да лам Г.Цэрэнчимэд сэдэж санаачилжээ. Улсын Дээд Хурал нь олон яамдын тэргүүн, дэд сайд, засаг ба засаг бус ван гүн, бэйл, бэйс, их Шавь, Хөлөн Буйр, Дарьганга, Цахарын зэрэг газрын бүгдийн дарга, нийт 50-60 хvнээс бүрдэж байжээ. 

Энэ өдөр Түвэдийн төр, шашны тэргүүнийг өргөмжлөх ёслол болж, Гүүш хан Төрбайхыг Түвэдийн хаан ширээнд, V Далай лам Лувсанжамцыг Түвэдийн Бурханы шашны  тэргүүнд тус тус өргөмжилжээ. Төрбайх түвэдийн ширээнд өргөмжлөгдсөний учир Лхаст сууж,  Түвэдийн төр, засаг захиргаа, цэргийн дээд эрхийг барьж, V Далай лам Лувсанжамцад  шашны сүм хийдийн эрхийг мэдүүлжээ.

Энэ өдөр чин ван Ханддорж, дэд сайд бэйс Ширнэндамдин нараас Орос Улсын Гадаад хэргийг шийтгэх яамнаа илгээсэн нэгэн бичигт, “Хятадын засгийн хэрэг шийтгэх газраас бидний Монголын тусгаар улс болсныг эдүгээ хүртэл хүлээгээгүйн дээрхятадын цэрэг энэ хавар цагт Дотоод, Гадаад Монголыг дайлаар орно хэмээлцэж буй болно” гэжээ. 

Хиагт хотноо Монголын цэрэг, ардын төлөөлөгчдийн хурал хуралдаж, Ардын түр засгийн газрыг “Монгол ардын засгийн хэргийг бүгд түр захиран шийтгэх газар” хэмээх нэртэйгээр байгуулжээ

Галдан хаанаас ч тусламж олох нөхцөлгүй, итгэсэн нөхөд нь цөм урван одсон тул тэмцлээ үргэлжлүүлэх ямар ч хүчин бололцоогүй болжээ. Иймээс дайсны гарт амьд орохгүйгээр шийдвэрлэн, хор идэж 54 сүүдэр дээрээ Ац амттай хэмээх газар бие баржээ.

Манай Засгийн газраас урьд удаа дараагаар гааль түрээс хураах дүрэм хэмжээ хянан тогтоож,зарлиг ёсоор болгосныг хичээнгүйлэн дагаж зохих гааль түрээсийг улсын санд хурааж оруулсаар хэмээн айлтгаад үүний тул хуудас илгээв гэжээ. 

Энэ өдөр Чингүнжав Оросын зүг тусламж гуйхаар яваад Манжийн цэрэгт баригдаж Бээжинд гэр бүл, эхнэр хүүхдийн хамт хүргэгдэн цаазлагджээ. 

Хятадын 100 гаруй цэрэгтэй Д.Сүхбаатар, Л.Сумъяа нарын цэргүүд байлдан 50 гаруй гаминг алж, 2-3 хүнийг амьдаар баривчилж, шар үхэр хориод, тэрэгтэй морь арваад, уналгын морь, буу сэлэм тус бүр дөчөөдийг олзолжээ

Энэ өдөр өвчин олсон биеийн байдал нь хүндэрсээр Арран дахь өвлийн ордондоо Аргун хаан тэнгэр болов. Түүний шарилыг Седжас уулнаа оршуулсан гэдэг. 

Орос Хятадын хэлэлцээрийг зөрчиж түрэмгийлсэн хятад цэргийг эгүүлэн, баривчлагдсан сайд Галсандашийг буцаах тухай орос консулд хүссэн бичигт,

1911-1921 он хүртэлх хугацаанд Монголд орчин үеийн сонин хэвлэлийн эх үүсвэр тавигдаж, улмаар хувьсгалт хэвлэлийн бэлтгэл суурь тавигдсан нь тэр цагийн соёлын томоохон амжилт байв. 1913 оны 3 дугаар сарын 6-наас 1914 оны 8 дугаар сарын 21 хүртэл “Шинэ толь” хэмээх сэтгүүл гарч байсан юм. 

Тэр үед Халхын өмнөд хошуунд, тухайлбал Чин улсын суман өртөөний чухал зангилаа Сайр уснаас Манж, Хятад албаны хүмүүс болон Хятад худалдаачдыг үлдэн зайлуулах тэмцэл эрчимтэй явагдаж байлаа.

Алдаржавын Аюуш (1859-1939) Засагт хан аймгийн Дархан Бэйлийн хошуу, одоогийн Ховд аймгийн Цэцэг суманд төржээ. Одоогоос 111 жилийн өмнөх энэ өдөр Засагт хан аймгийн ард Аюушийн хөдөлгөөн гарсан нь XX зууны түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ

Уг хуралд 26 хүн оролцож “МАН-аас гадаад монголын ард түмэнд тунхаглан зарлах бичиг” гэсэн нэртэй программыг батлан гаргажээ.

1911 онд Богд хааны зарлигаар үе улиран Эрдэнэдалай цол, төрийн жүн ван, улбар шар жолоо шагнал хүртэж, шадар сайд, Бүгд захирах сайд, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны тэргүүн сайд, Сэцэн хан аймгийн цэргийг захирагч жанжнаар томилогдсон байна. Гомбосүрэн ванг өвчний учир таалал төгссөн гэж архивын сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг боловч зарим түүхчид хорлогдсон гэж үздэг байна.

Богд Жавзандамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хааны ширээнд дахин залав

Улс төрийн аливаа хүнд хэргийг бүгдээр нийлж шүүмжлэн хэлэлцэж олны бодлогыг нийлүүлэх зорилгоор Улсын хурлыг 2 танхимтайгаар байгуулах тухай шийдвэрийг ийнхүү гаргасан байдаг

Улсын хурлын газраас хууль зүйлийг зохион байгуулах сайдуудад хуудас илгээсэн байна.

Энэ өдөр Чин ван Ханддорж нас нөгчив (1892-1914). Гадаад хэргийн яамны сайд Эрдэнэ дайчин чин ван М.Ханддорж бусдад хорлогдон харамсалтайгаар нас нөгчжээ. Тэрээр Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний нэртэй удирдагчдын нэг байв.

Тэрээр Ховдод бүгсэн манж сайдыг хөөн явуулахыг ихэд эрмэлзэн зүйл бүрээр оролдож байсан боловч эцэстээ дайны байдалд тулж, улмаар тушаалаас халагдаж, Наваанцэрэн, Дамдинбазар, Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нарт халаагаа өгчээ. Түүний дараагийн сайдууд Гончигдамбын зорилгыг бүрнээ биелүүлж, Ховд хотыг манж сайдын гараас чөлөөлж баруун хязгаарын олон монголчуудын эрх чөлөөг байлдан олсон билээ.

Энэ өдөр нэгэн чухал шийдвэр гарсан нь их Хүрээг Монгол улсын нийслэл болгон зарласан явдал байлаа. 

Пу И (1906-1967) Манж Чин гүрний сүүлчийн эзэн хаан Айсин гиоро  мэндлэв.

Тэрээр Монголын цэрэг захиргааны “Түр засгийн газар” гэгчийг байгуулан ерөнхий сайдад Сэцэн хан аймгийн баатар бэйл Жамьян, гишүүдэд нь зоригт бэйс Мишигдорж, гүн Цэрэндорж, сэргэлэн гүн Дугарсүрэн, мэргэн гүн Цэрэнвандуй Бавуудорж нарыг томилжээ. 

Монголын талаас ГЯЯ-ны дэд сайд нягт билэгт Да лам Равдан, эрхэлсэн түшмэл Манлайбаатар ван Дамдинсүрэн, Түвдийн талаас Далай ламаас томилогдсон Гүжир Цансан Ханчин Луузаннаваан, Донид Агваан ёнзон нар оролцов. 9 зүйл бүхий уг гэрээгээр 2 улс бие биенээ тусгаар тогтнож, хаан өргөмжлөгдсөнийг хүлээн зөвшөөч, харилцан туслалцах, худалдаалах ба 2 улсын хоорондын санхүүгийн асуудлыг хэрхэн шийдэх талаар зөвшилцөлд хүрчээ.

Хэлэлцээрийг Орос улсын хаан эзний засгийн хэргийг шийтгэх газраас тусгайлсан төлөөлөгч Иван Коростовиц, Монгол улсын хаан эзний засгийн газраас тусгайлан гаргасан шадар сайд, сайн ноён хан Намнансүрэн, Шадар сайд, засаг төрийн эрдэнэ далай жүн ван Гомбосүрэн нар зөвлөн хэлэлцсэн тухай тэмдэглэл үлджээ. 

Монголын төлөөлөгчид бусад олон улсаас дэмжлэг олохын тулд энэхүү хэлэлцээний үед олон улсад хандаж, “Гэрээ байгуулан худалдаа нэвтрүүлж улсын найрамдлыг зузаатгана уу? Үүний тул мэдтүгэй хэмээн илгээв” гэсэн бичгийг 1912 онд Харбин улсад байгаа гадаад улсуудын консулаар дамжуулан Англи, Франц, Герман, АНУ, Япон, Дани, Голланд, Бельги, Австри зэрэг 9 улсын засгийн газарт явуулсан боловч нэг ч улсаас хариу ирээгүй байдаг.

Сань До 1876 онд Zhe Jiang Ханьжоуд төржээ. Zhong Yi хэмээх овогтон тэрээр Өвөр Монголын Шулуун цагаан хошуунаас гаралтай.Түүний нэрийг Сандао, Сандоо, Саньдо, Сандо гэх зэргээр олон янзаар бичдэг. Ханзаар (三多) юм. 

Монгол Улсын Засгийн газар Өвөр Монголыг хятад цэргээс чөлөөлж улс үндэстнээ нэгтгэн, хязгаар нутгаа батлан хамгаалахаар Дотоод чуулганы Чуулалт хаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар цэрэг хөдөлгөхөөр шийдвэрлэж зүүн өмнө хязгаарын цэргийг захирах жанжинд Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэнг томилжээ. 

   Оросын хаант улсын Сангийн яамнаас оруулсан Богд гэгээнд олгох 30 000 рублийн зээлийн баримтан дээр Санкт Петербург хотноо Оросын цагаан хаан өөрийн гараар зөвшөөрсөн цохолт хийж, Монголын шашны тэргүүнд зээл олгохыг зөвшөөрсөн байна. Түүний маргааш нь Богд гэгээн зээлээсээ татгалзсан учир уг зээл олгогдоогүй ажээ.

Оросын хаант улсын Сангийн яамнаас оруулсан Богд гэгээнд олгох 30 000 рублийн зээлийн баримтан дээр Санкт Петербург хотноо Оросын цагаан хаан өөрийн гараар зөвшөөрсөн цохолт хийж, Монголын шашны тэргүүнд зээл олгохыг зөвшөөрсөн байна. Түүний маргааш нь Богд гэгээн зээлээсээ татгалзсан учир уг зээл олгогдоогүй ажээ

Тэрээр амьдралынхаа сүүлчийн 107 хоногийг хятадын шоронд өнгөрөөж хятадын шоронгийн хатуу чанга эрүү шүүлт, хүнд бэрх нөхцөл байдал, хуучин тогтсон биеийн өвчнийг тэсвэрлэж чадалгүй 50 насандаа шоронд нас баржээ.

Баруун аймгийн чуулган хошууд харьяат нутгаасаа дайчилсан цэргийн хүчээр Улиастай хотыг чөлөөлөхөөр очиход манж жанжин, сайд нар нь гаднаас туслах хүчин авах найдваргүй байсан учраас эсэргүүцэлгүй бууж өгч Улиастай хот чөлөөлөгдсөн юм.

Монголчууд Хөлөнбуйрын газраас хятад түшмэл, цэргийг хөөн гаргаж, газар орноо эзлэн авчээ. 

МУ-ын Ерөнхий сайд Намнансүрэн, Сангийн сайд Чагдаржав нар Оросын эзэнт улсын Бүрэн эрхт төлөөлөгч И.Кростовец лугаа найман зүйлийн гэрээ байгуулж, хоёр сая целковыг хорин жилийн хугацаатай зээлдэн авахаар тохиролцжээ.

Энэ өдөр Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошууны нутаг (одоогийн Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сум) “Шувуун Шанд” хэмээн газар ард Дулдуйтын гэрт Равжаа ноён хутагт мэндэлжээ.

Нууц бүлгэмүүд эхнээсээ өөрсдийгөө нам гэж нэрлэн хүрээний бүлгэмийг "Түшмэдийн нам", консулын дэнжийн бүлгэмийг "Ардын нам" гэж тус тусыг нэрлэж байсан нь зөвхөн нэр томьёоны зүйл хараахан биш, тэдний бүрэлдэхүүн, агуулга, зорилготой холбоотой байсан гэж түүхчид үздэг байна.

БНДИУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Сун Ятсен “Хятадын тусгаар тогтнол бол нэг талаар Манж Чин улсын ноёрхлоос ангижрах, нөгөө талаар олон мужийг түүнчлэн Монгол, Түвдийг ч гэсэн нэгтгэхийг хэлж байгаа юм” гэж мэдэгдэж байжээ.

Энэ өдөр Дани улсын цахилгаан мэдээ дамжуулах хороог Хиагтад байгуулсан байна. Дани улсын (умарт зүгийн цахилгаан мэдээний нийгэмлэг) нийгэмлэг Орос, Хятад улсуудтай харилцан тохиролцсон ёсоор Бээжин ба Эрхүү хотуудад байгуулсан цахилгаан мэдээний конторууд нь хоорондоо Орос ба хятадын цахилгаан мэдээг харилцан солилцох ажлыг эхлүүлсэн түүхтэй.