ТҮМЭН
1. Арван мянга: түмэн адуу (а. Арван мянган адуу; б. [шилжсэн] Маш олон адуу), түмэн дэлгэрэнгүй...
түм (нэг зуун сая), нэг түм (арван мянга), арван түм (зуун мянга), түмэн түүхий (монгол шатрын тэмээний уран хожил), түмэн өлзий хээ (сайн сайхныг бэлгэдсэн монгол үндэстний нэгэн зүйл хээний нэр), түмэн өлзийт зул [хуучирсан] (шинэ жилийн дэнлүү), мянга түм [хоршоо] (тоо хэмжээний хувьд маш олон), түмэн лан алттай явахаар, түмэн ах дүүтэй яв [зүйр цэцэн үг] (эд мөнгөнөөс илүү найз нөхөд чухал гэсэн санаа);
2. [шилжсэн] Маш олон - Араараа дүүрэн ай түмэн адуутай, өврөөрөө дүүрэн үй түмэн малтай. ААЗ., дэлгэрэнгүй...түмэн [амьтан] (бүх амьд биет, олон амьтан), түмэн бодис (одон гараг болон манай дэлхий дээрх бүх сав, шим ертөнц буюу амьтай амьгүй бодис), түмэн буруу (бүх буруу), түмэн зөв (маш зөв), түмэн үе (олон үе), түмэн зовлон амсах (маш их зовлон амсах), түмэн хүн (маш олон хүн), түмний ноён (түмэн цэргийн ноён), түмний газар (олны газар, олон хөлийн газар), түг түмэн [хоршоо] (маш олон), *түм түжигнэж, бум бужигнах (маш олон хүн цуглах), *түмний эх (уралдаанд олонтоо түрүүлсэн хурдан хүлэг) - Аймаг сумын түмний эх алхан сартай ганган хул. Д.Пүрэвдорж. Шарлингийн “хар” хас., түмэн хэргийн дунд түвэгтэй явдал гарах [зүйр цэцэн үг] (саад бэрхшээлгүй бүтэх ажил хэрэг байхгүй гэсэн санаа), түмэн зангилаа [ургамал] (уул хярын жалга зэрэг баахан зөөлөн газар ургадаг, тохой хэрийн өндөр, маш олон салаа гишүүтэй, салаа тутам чөдрийн уулзар мэт гурвалжлан салаалж бөөгнөрөн ургах ургамал, тэмээ ба бог мал бага зэрэг иднэ), түмэн тана [ургамал] (нарийн шулуун үндэслэг иштэй, жижигхэн ягаан болон цагаан цэцэгтэй, эмэнд ордог хоёр наст өвслөг ургамал);
3. [шилжсэн] Ард олон, зон: монгол түмэн (монголын ард зон), халх түмэн (халх зон), түмний төлөө дэлгэрэнгүй...зүтгэх (олон нийтийн төлөө зүтгэх), ард түмэн [хоршоо] (ард олон, улсын иргэн), олон түмэн [хоршоо] (ард нийт, олон хүн) - Харин, олон түмний санасан үйл номын ёсоор бүтээнэ гэгч л энэ байдаг байхаа. Б.Нямаа. Арандалынхан., өргөн түмэн [хоршоо] (олон түмэн), түмэнд нүүрээ, төрд нэрээ [зүйр цэцэн үг] (олны дунд нэр төрөө эрхэмлэ гэсэн санаа), түмний дунд төөрөхгүй, мянганы дунд мятрахгүй [зүйр цэцэн үг] (олны дунд байр сууриа эзэлсэн гэсэн санаа), түмэнд гэмгүй, төрд харшгүй [зүйр цэцэн үг] (шулуун шударга аж төрөх гэсэн санаа), түмэнд төлөө нэмэх, төрд үрээ нэмэх [зүйр цэцэн үг] (үр хүүхэдтэй болох гэсэн санаа);
4. [хуучирсан] Эртний монголын цэргийн хамгийн том нэгж;
5. [хуучирсан] Батмөнх даян хааны (1460-1543) үед зохион байгуулсан монголчуудын засаг захиргааны хуваарь.
© Монгол хэлний их тайлбар толь 2016 он
Нэвтрэх
Ашиглах заавар
