Хүний сэтгэн бодох чадвараас үүдэлтэй харилцан адилгүй үзлийн илрэл, санаа бодол, дур хүсэл - Хамгийн гол нь хүний дэлгэрэнгүй...сэтгэл л сайхан байгаасай гэж би боддог юм. Ц.Ням-Осор. Юу гэнээ хөө., дотор сэтгэл (дотоод сэтгэл санаа), нэгэн үзүүрт сэтгэл (аливаа зүйлд хоёргүй сэтгэлээр хандах хандлага), сэтгэл алгасах (санаа самуурах, бодлогошрол мартагнах), сэтгэл алдах (а. Санаа зовон гутрах; б. Итгэлгүй болох; в. Хэн нэгэнд дурлах) - Гэтэл чи авгай хүүхний хойноос сэтгэл алдан шөнө орой болтол гудамжаар дэмий тэнэж явдаг болж байгаа юм биз дээ? Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., сэтгэл амрах (сэтгэл санаа зовох зүйлгүй болох) - Хүнд байдлаас гарсандаа сэтгэл амарсан мэт түлсэн хуруугаа үлээж зогсоно. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., сэтгэл амсхийх (сэтгэл түр амрах) - Манайд эмч бий шүү дээ гэхэд Балдангийн сэтгэл түр амсхийн уужрав. Б.Догмид. Цэнхэрлэн харагдана., сэтгэл баясах (сэтгэл хөгжих, урам сэргэх) - Тэр гурав сэртхийн цочих мэт болсон боловч жанжныхаа ийм чухал итгэл хүлээсэндээ сэтгэл баясав. С.Дашдэндэв. Улаан наран., сэтгэл булаах (эрхгүй сэтгэл эзэмдэх), сэтгэл бэлчих (анхаарал сарниж элдвийг шохоорхох) - Сумын дарга илтгэл хийсэн нь тоо даанч олон, үг баахан нуршсан тул Сэрчин удалгүй сэтгэл бэлчиж... шалны банз тутмыг хүртэл нүдэлж хэдийн таньснаар барахгүй барихад нь гар бие оролцож явснаа саналаа. Б.Ринчен. Үүрийн туяа., сэтгэл гонсгор явах (ямар нэгэн юманд санаа бодол ханамжгүй явах) - Үргэлж дурсдаг хэрнээ өдий хүртэл сургийг нь гаргаж чадаагүйдээ би ямагт сэтгэл гонсгор явдаг байв. Т.Рэнцэн. Шинэ даваа., сэтгэл гижигдэх (дур сэтгэлийг хөдөлгөх) - …оройноос эхлэн сээтэн хаясан өндөр цагаан лам Дулмаагийн сэтгэлийг гижигдэж байжээ. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., сэтгэл гутах (урам зориг унтрах), сэтгэл гүйцэх (санасан хүссэндээ хүрэх), сэтгэл догдлох (баярлах, уярах, сандрах, яарах зэргээс зүрх булгилан сэтгэл хөөрөх) - Тэднийг сансраас буцаж ирэхэд анх үдэж мордуулсны нэгэн адил хүн бүхний сэтгэл догдолсон юм. М.Чойжил. Андын нутаг алсдахгүй., сэтгэл дундуур байх (сэтгэл гонсгор байх) - За тэгээд эхнэрийн гарт цагдуулж үгүй бол элэг бариулж сэтгэл дундуур явснаас шувуу шиг жиргэж явсан нь дээр. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл дурнаа зохистой (үнэхээр сэтгэл булаахаар юм), сэтгэл дуулах (дотроо баярлах) - Гэрэлийн сэтгэл дуулж, тэр аялгуу нь нүүрт нь бутарч баяртаа согтуурч байлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., сэтгэл дүүрэн (сэтгэл ханамжтай), сэтгэл засах (тайтгаруулах), сэтгэл зовох (сэтгэл санаа зовних) - Танд дараа болж байгаа гэж бодохоос сэтгэл зовж, ууж идэж, унтаж амарч чадахгүй байна. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл зовних (сэтгэл ямар зүйлд бага зэрэг шаналах, санаа зовох) - Дээд сургуульд явуулж, дээд боловсрол эзэмшүүлэх юмсан гэж санаа тавин сэтгэл зовнин явдаг билээ. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., сэтгэл зөөлрөх (сэтгэл уярах), сэтгэл маажих (санаа амаргүй болгох), сэтгэл нийлэх (санаа явдал зохицох) - Муу охинтой минь сэтгэл нийлэх гээд байгаа юм болов уу! Ч.Алагсай. Алтайн зам., сэтгэл нийцэх (санаанд таарах, зохицох) - Алдарт баян Жамбалын охин сэтгэлд нь нийцэх байсан сан бол бэр болгохоор гуйж, хамаг хөрөнгөөрөө сүй тавихаас ч буцахгүй байжээ. Б.Нямаа. Арандалынхан., сэтгэл мэдэхгүй (санасанд хүрэхгүй), сэтгэл онгойх (сэтгэл уужрах, санаа амрах) - Гэтэл танаас захиа авснаас хойш миний сэтгэл онгойж, энүүхэндээ хэлэхэд баярлаж суугаагий минь тоймловч баршгүй. Т.Рэнцэн. Шинэ даваа., сэтгэл өвдөх (санаа зовох) - Бодвол намайг хараад сэтгэл нь өвдөж эхлэв бололтой. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., сэтгэл самуурах (сэтгэл бэлчин элдэв зүйлийн юм бодогдох), сэтгэл сэвтээх (сэтгэлд сэв суух), сэтгэл сэргэх (санаа сэтгэл хөхөн баясах) - Харин би бол спорт тоглоомоос сэтгэл сэргэх мэт таатай явлаа. Л.Дашням. Нялх ногоо., сэтгэл сэрхийх (нэг юм санаанд гэнэт орж сэтгэл эвгүйрхэх) - Метр ч газрын өвсөнд хадуурын ир хүрээгүй байгааг хараад сэтгэл нь сэрхийв. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., сэтгэл тавгүй байх (сэтгэл тогтворгүй, тайван биш байх) - Тогоог явснаас хойш сэтгэл нь тавгүй байгаа юм. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл тавирах (сэтгэл амрах, санаа зовж байсан зүйл байхгүй болох), сэтгэл тайвшрах (сэтгэл санаа зовох юмгүй тайван болох) - Халуун усанд орж суухдаа сэтгэл тайвширч тавтай угаалгаад босож биеэ арчив. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл татах (эрхгүй дурлах байдал төрөх), сэтгэл төөрөх (санаа сэтгэл үймрэх, самуурах), сэтгэл түгших (сэтгэл тайвангүй болох) - Би ан гөрөө хийж нүгэл үйлдсэн төрийн хар хүн болохоор сэтгэл түгшиж байна, таны тааллыг даган биширч сүсэглэн зүтгэе гэхэд Богд юм хэлсэнгүй. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл тэжээх (санааг хөгжөөн амар амарлингуй байлгах), сэтгэл тэнийх (санаа сэтгэл уужим тавиу болох) - Шинэ нутагт буухаар хүн малын сэтгэл тэнийдэг. Б.Сосорбарам. Очсын хүрээлэн., сэтгэл тэнүүн (санаа амар, сэтгэл хангалуун), сэтгэл уужрах (санаа амран сэтгэл тайвшрах) - Жанчив сэтгэл нь уужран уйлахаа больж, дээлийн ханцуйгаар нулимсаа арчин… оров. П.Хорлоо. Багш., сэтгэлд ургах (а. Урьдын явдал санаанд орох; б. Ажил төрлийг хийж гүйцэтгэх арга ухаан төрөх), сэтгэл уярах (а. Хайрлаж өр өвдөх зэргээр элэг эмтрэн нигүүлсэнгүй бодол төрөх; б. Хорсол гомдлоос болж өөрийн эрхгүй гуниг төрөн шаналах; в. Хатуу янаг байсан сэтгэл эрхгүй уяхан зөөлөн, эелдэг болох) - Саран биедээ гэмшиж, зөвхөн өөрийнх нь шийдвэртэй үг сонсохыг хүлээж байгааг ойлгосон Чимэдийн сэтгэл уярав. С.Эрдэнэ. Хонгорзул., сэтгэл үймэх (элдвийг бодон сэтгэл үймрэн аймрах), сэтгэл ханах (хүсэл дур хангагдах), сэтгэл хангалуун (сэтгэл төвшин тавиун) - Хэд ташуурдуулсны хэрэг ч болж дээ хө гэж ноён сэтгэл их хангалуун байлаа. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл хоёрдох (аль нь ч болмоор гэж хоёрын хооронд ацдан тээнэгэлзэх), сэтгэл хоргодох (хэн нэгэн болон ямар нэгэн зүйлээс холдмооргүй санагдах) - Намайг дагуулж явж чадаагүйдээ түүний минь сэтгэл нэг л хоргодонгуй байдал нь тун хачин байв. Б.Бааст. Алтайн хөх дөнөн., сэтгэл хөдлөх (сэтгэл хөхөн хөгжих) - Сэтгэл ихэд хөдлөн байж сууж ядна. Л.Түдэв. Алтан гадас чигийг заана., сэтгэл хөөрөх (санаа хөгжин урам нэмэгдэх), сэтгэл хөрөх (хайр сэтгэлгүй болох), сэтгэл хувирах (бодол санаа өөр болох), сэтгэл хямрах (сэтгэл тавгүйрхэх, ямар нэгэн юманд шаналах, тайван биш байх) - Би тэр дайсанд тус болж явна гэдэг ямар үйлийн үр вэ? гэж Магсаржав бодон сэтгэл хямарч явлаа. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл яарах (сэтгэл ямар нэгэн юмыг ихэд хүсэмжлэн тэмүүлэх) - Малчид нэгэнт тохижсон болохоор дарга гэр рүүгээ сэтгэл яарч: -За ингээд Цэгмид, Готов бид гурав хөдөлнө байгаа гэв. Л.Дашням. Бурхантын цэцэг., сэтгэл хуваагдах (сэтгэл хоёрдох, хоёр зүйлд сэтгэл татагдан яахаа мэдэхээ болих), сэтгэл хуваарилах (сэтгэл хоёрдох), сэтгэл шаналах (санаа зовних), сэтгэл шулуудах (эцэслэн шийдэх, зориглох), сэтгэл шулуусах (санаа шуудрах) - За юуг гэж эхлэх билээ гэж бийр барин бодлогоширсноо сэтгэл шулууссан бололтой бичиж эхлэв. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл цөхөх (санаа мохох, хариг болох), сэтгэл чилэх (оюун билиг зүдрэх, сулдах), сэтгэл эмтрэх (их л эмгэнэн зовох), сэтгэл дотно (сэтгэлд аятай, ойр санагдах нь), сэтгэлд нар гарах (тэсэлгүй их баярлах), сэтгэлд орох (санаанд орох, санагдах), сэтгэлд таарах (тухайн зүйл сэтгэлдээ бодсонтой таарах) - Арай ч дээ эр хүний дотор эмээлтэй хазаартай морь багтана гэж сэтгэлд таарах юм байвал ч хойноос нь навсайгаад үзнэ шүү. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., сэтгэлд хадах (санаанд үхширэх), сэтгэлд хадагдах (санаа сэтгэлд үргэлж бодогдох), сэтгэлд хоногших (ямар нэгэн явдал санаанаас гарахгүй болох), сэтгэлд нь хур буух (ихэд баярлаж хөөрөх), сэтгэлд цөв оруулах (сэтгэлд сэв суулгах), сэтгэлийг хөдөлгөх (хайрлан хүндэтгэх, бахархах бишрэх, өрөвдөх бодол төрүүлэх зэргээр сэтгэл хөдөлгөх), сэтгэлийн бахдал (сэтгэлд бахтай санагдах нь, бахархал), сэтгэлийн бузар (санаа бодол төрөх жигшил, зэвүүцэл), сэтгэлийн дэмжлэг (ажил үйлийг нь сэтгэл санаагаараа дэмжих нь), сэтгэлийн зовлон (сэтгэлийн гансрал, гутрал) - Чиний төлөө юу ч хийхээс буцахгүй, шөнө бүхэн чиний дүрийг зүүдэндээ үзэж, сэтгэлийн зовлон эдэлж явсан цаг бий. С.Лочин. Сэтгэлийн өнгө., сэтгэлийн өвчин (а. Ихэд санааширч бодсон зүйл; б. Сэтгэл мэдрэлийн өвчин), сэтгэлийн сэв (а. Сэжиг; б. Муу санаа), сэтгэлийн уг (жинхэнэ бодол сэтгэлэг), сэтгэлийн үг (а. Үнэн үг; б. Харамгүй үг), сэтгэлийн тэнхээ (хал зовлонг хатамжлан дааж гарах ухаан), сэтгэлийн хир (а. Муу санаа; б. Сэтгэлд буй хардлага, муу бодол), сэтгэлийн хөдөлгөөн (сэтгэлийн хөгжөөн), сэтгэлийн хүч (сэтгэлийн тэнхээ), сэтгэлийн шарх (урьд олсон сэтгэлийн зовлон шаналал), сэтгэлийн шарх сэдрээх (урьд сэтгэл зовоож байсан зүйл дахин сэргэх), сэтгэлтэй болох (янаг хайртай болох), сэтгэлээ барих (а. Сэтгэл санааны хүнд байдлыг тэсвэрлэн давах; б. Уурласан, баярласан, гунигласан зэргээс болж догдлох сэтгэлээ тогтоох) - Би сэтгэлээ барин хичээлээ давтъя! Муу ээжтэйгээ уулзаж чадаагүй болохоор заримдаа... гээд хоолой нь зангирав. Л.Дашням. Нялх ногоо., сэтгэл баясгах (өөртөө урам өгөх, өөрийгөө зугаацуулах) - Өмссөн хувцсаа хүнд гайхуулан сэтгэлээ баясгахдаа түүнийг нь хийж бүтээсэн хүмүүст эрхбиш талархаж яваасай гэж би боддог. Л.Дашням. Нялх ногоо., сэтгэлээ дарах (догдолсон сэтгэлээ барих), сэтгэлээ засах (аль болохоор сайн зүйл бодож, гутрах гунихгүйг хичээх), сэтгэлээ өгөх (хайртай болох), сэтгэлээ хатамжлах (а. Хатуу чанд зориг барьж тэсвэрлэх; б. Гуниг зовлонг сөрөх сэтгэлийн тэнхээтэй байх), сэтгэлээ хуурах (сэтгэлээ саатуулах, тайвшруулан аргалах), сэтгэлээ цатгах (санасан бодсондоо хүрч санаа хүслээ хангах), сэтгэлээ чангалах (сэтгэлээ барих), сэтгэлээ чилээх (ямар нэгэн хэрэг явдлын төлөө бодлого болж биеэ зүдээх), сэтгэлээр нүгэл хураах (сайныг сэдэхгүй, саарыг мартахгүй хэзээд муу санаа өвөрлөн явах), сэтгэлээр унах (гуниж гутрах, эмгэнэн зовох зэргээр итгэл зориггүй, цог жавхаагүй болох) - Хоньчин болно гээд хөл нь газарт хүрэхгүй шахам байсан найз маань одоо болоход сэтгэлээр уначихсан байна. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., сэтгэлийг нь тайтгаруулах (санаа сэтгэлийг нь тайвшруулах), жигших сэтгэл (сэтгэлд санаанд үл нийцэх, ой гутах, зэвүүцэх сэтгэл) - Дамбий хөршдөө дургүй нь хүрч, улам бүр жигших сэтгэл төрсөөр байв. Л.Түдэв. Нүүдэл., аугаа сэтгэл (уужим, энэрэнгүй, өгөөмөр сэтгэл), ариун сэтгэл (ажил үйлийг дандаа зөв талаас нь боддог, хоргүй санаа бодол), зөв сэтгэл (хүний ёс зүйд нийцэх санаа бодлого), зөөлөн сэтгэл (өрөвч уяхан сэтгэл), нинжин сэтгэл (маш өрөвч, энэрэнгүй сэтгэл), өрөвч сэтгэл (хүнийг хайрлах, энэрэх, өрөвдөх сэтгэл) - Алексей өрөвчхөн сэтгэлтэй хүн тул тэр эрийг эмээлийнхээ араар сундалж цааш явлаа. Л.Түдэв. Улаан долгион., сайхан сэтгэл (тусч энэрэнгүй сэтгэл), уужим сэтгэл (алсын бодолтой, зөв сэтгэл), үнэн сэтгэл (чин сэтгэл), тавлах сэтгэл (шоолох, шоглох санаа), хайлган сэтгэл (уян зөөлөн сэтгэл), халуун сэтгэл (чин үнэн, дотно сэтгэл) - Өндөр соёлт халуун сэтгэлт хүмүүс та нарыг хүлээж байна. С.Эрдэнэ. Хонгор зул., хар сэтгэл (хорлол хөнөөлтэй сэтгэл), харамнах сэтгэл (юманд хариг хатуу, харам зан гаргах сэтгэл) - Гэвч чухам туух болохоор харамнах сэтгэл оргилон дурлаж байж, арай гэж аваад тавих гэж үү гэж ямар нэгэн дуу зогсоо жолоогүй асуугаад байлаа. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., хатуу сэтгэл (өр өвдөх, хайрлахыг мэдэхгүй сэтгэл), хөнгөн сэтгэл (хөөрүү, юмыг сайтар ухаж боддоггүй), хорт сэтгэл (гэм хор агуулсан хорт санаа), хүйтэн сэтгэл (өрөвдөхийг мэдэхгүй хатуу сэтгэл), цагаан сэтгэл (хар хоргүй, тусч сайхан сэтгэл) - Монгол хүн сүү шиг цагаан сэтгэл өвөрлөж байдаг болохоор. Ж.Пүрэв. Гурван зангилаа., цэвдэг сэтгэл (хүнийрхүү хүйтэн сэтгэл) - Ганц муу эмэгтэйг тийм цэвдэг сэтгэл гаргаж хаясан хүнийг тэгэх нь түмэн зөв. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., чин сэтгэл (хоёргүй үнэнч сэтгэл) - Би чин сэтгэлт, эрэлхэг зоригт эхийн тухай бодож явна. С.Эрдэнэ. Хонгор зул., энэрэнгүй сэтгэл (өршөөн хайрлах өрөвч сэтгэл), янаг сэтгэл (хайрын сэтгэл), нэг сэтгэлээр (нэг санаагаар), бодол сэтгэл [хоршоо] (ухаанд төрөх санаа) - Би... сонссон царайлж явсан ч бодол сэтгэл минь өөр тийш сарнин одож билээ. Б.Чойндон. Галбын говьд., бие сэтгэл  [хоршоо] (бие махбод, санаа бодол), дур сэтгэл [хоршоо] (хайр сэтгэлээс үүдэх хүний сэтгэхүйн илрэл), сэтгэл санаа [хоршоо] (хүний хүсэл зориг, санаа бодол) - Сүүлчийн хэдэн хоногт энэ хүүгийн сэтгэл санаа гэж харсаар байтал хачин болчихлоо. Д.Тарваа. Дахин төрсөн нь., сэтгэл зориг [хоршоо] (хүний бодол сэдэл түүнийг гүйцээх итгэл, чармайлт) - Цэргийнхээ сэтгэл зоригийг чангалахад буун дуу улам ширүүсэж хоёр талд тэмээ малын орилох, хүний ёолох хашгирах ихдэв. С.Удвал. Их хувь заяа., сэтгэл зүрх  [хоршоо] (дотоод санаа бодол, чин сэтгэл) - Гагцхүү яруу сайхны ертөнцөд сэтгэл зүрхээ буцалтгүй өгөх хэрэгтэй юм даа гэсэн бодол өвөрлөсөөр би гарлаа. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., хайр сэтгэл  [хоршоо] (дурлан хайрлах сэтгэл) - Тэр надад халдаж хайр сэтгэлээ илэрхийлж чадаагүй байхад нь, би өөр хүнд сэтгэлтэй болсон. Г.Дүйнхэржав. Арилшгүй мөр., хүсэл сэтгэл [хоршоо] (юмыг эрмэлзэх, мөрөөдөх сэтгэл), сэтгэл судлал (сэтгэхүйн үйл ажиллагаа, түүний зүй тогтлыг судлах ухаан), сэтгэл зүйч (сэтгэл судлалаар мэргэшсэн хүн) - Бид зөвхөн баримтыг шүтдэг хуучин аргаасаа дэвшиж сэтгэл зүйч, хүнийг маш нарийн ойлгох чадвар онцгой зөн бэлгэтэй өргөн мэдлэгтэй болох цаг шүү дээ. С.Эрдэнэ. Миний эх орон, миний тоонот., *сэтгэл урагдах (өр өвдөх, сэтгэл шимшрэх), *сэтгэлийн уяа (бодлоос огт гарахгүй ямагт дурсан санагдаж байдаг зүйл) - Энэхэн хэр Бат бодол сэтгэлийн уяа болсон Оюуны тухай биш бүхний манлайд яваа Бужгарын тухай бодно. З.Сандаг. Хүний ганц., *сэтгэл нь цадаагүй (гэдэс цадсан боловч юм дахиж идмээр санагдаад байх), *сэтгэл дэнстэй (сэтгэл амаргүй), *сэтгэлийн бичин тонгорцоглох (сэтгэл ихэд хөдөлж байж суух аргагүй болох) - Гэвч цагаан лянхуа шиг охин Сугарханд үргэлж нүдэнд үзэгдэн хэрхэн түүнтэй учрах вэ гэж бодохоос зүрх догдлон яарч үнэхээр эртний бичгийн хэлээр сэтгэлийн бичин тонгорцогловой. Н.Наваан-Юндэн. Соёл-Эрдэнэ., *сэтгэлээс бөөн чулуу авч хаях (санаа амрах, зовох зүйлгүй болж тайвшрах), *сэтгэлд бул хар чулуу болох (санааг ихэд зовоох), сэтгэлийн тэнхээгээр мянгыг давна  [зүйр цэцэн үг] (хүнд саруул ухаан, цөс зориг байвал ямар ч бэрхийг ялна гэсэн санаа), сэтгэлийн харанхуйгаас шөнийн харанхуй [зүйр цэцэн үг] (эрдэм мэдлэг чухал гэсэн санаа), сэтгэлийг нь ээдүүлж, итгэлийг нь гээгдүүлэх (итгэл найдварыг хөсөрдүүлэн сэтгэл санааг зовоох), сэтгэлээс гай, сэжгээс барцад [зүйр цэцэн үг] (хэтэрхий их сэжигч байх нь өөрт халтай гэсэн санаа), сэтгэлийн хирээс биеийн хир [зүйр цэцэн үг] (сэтгэлийн хиргүй явахыг хичээ гэсэн санаа), сэтгэл нь ширээн дээр, сүүж нь шороон дээр [зүйр цэцэн үг] (чадалгүй байгаад санаа нь их), сэтгэл гэмтний санаа амаргүй [зүйр цэцэн үг] (гэм хийсэн хүн санаа амар байдаггүй гэсэн санаа), сэтгэлд сэвтэй бол хормойд хийтэй [зүйр цэцэн үг] (а. Муу хэрэг хийсэн хүн сэтгэл амар сууж чаддаггүй; б. Сэтгэл нь муу хүний үйл нь бас муу байдаг гэсэн санаа).