ДАЛАН
1. Долоон арвын нийлбэр тооны нэр: дал гарах (а. Далаас илүү наслах; б. Бодлого, тооцооны хариу дал дэлгэрэнгүй...
байх), дал дахь (далдугаар, далд тохиолдсон нь), дал хүрэх (а. Далан настай болох; б. Юмны тоо хэмжээ нь дал болох) - Манай нэгдлийн Маш гуай дал гарсан боловч утас ээрч чадна. С.Удвал. Та бид уулзана;
2. Ширхэг, тоо толгой: далан ном (далан ширхэг ном), далан хонь (далан толгой хонь), далан үхэр дэлгэрэнгүй...(далан толгой үхэр) - Далан цоорхой урцанд нь хавсарга салхи чөлөөтэй нэвтэрч, үнс тоос бужигнуулан хийсгэнэ. Б.Нямаа. Арандалынхан; 2. [шилжсэн] Олон их: далан давхар (а. Олон давхар; б. Олон үетэй бин, боовны нэр), далан долоон үг дэлгэх (дэмий юм чалчих) - Уухай, чи ингээд далан долоон үг дэлгээд хойш сууж эхлэв үү. Ч.Ойдов. Туяа., далан нөхөөс (энд тэндгүй нөхөж оёсон уранхай цоорхой байдал), далан таваар бууж өгөх (ялагдаж дийлдсэнээ бүрэн хүлээн зөвшөөрөх) - Тэр золиг нээрэн ховлож мэдэх юм гэж болгоомжлон ёстой л далан таваар буун өгч… Н.Банзрагч. Зам., далан худалч (их худалч), далан хэлийн амьтан [яриа] (газар газрын олон хүн) - Дарсан сайхан эсгий, далан бүрээс зулж хийсэн хүн нь, зуун намрыг үзэж яв. Ерөөл., далан зангилаа [ургамал] (далан товчийн овгийн нэг зүйлийн ургамал), далан товч [ургамал] (навчгүй, шилбэндээ товч мэт бөмбөлөгтэй, чийглэг зөөлөн хөрстэй газар ургадаг ургамал; төрөл зүйл маш олон), нарийн навчит далан товч [ургамал] (зууван нарийн навчтай, цагаан цэцэгтэй, чийглэг хээр, бэл газар ургадаг олон наст өвслөг ургамал), урт навчит далан товч [ургамал] (дорнод монголын тачир өвст чулуурхаг хатуу, хайрга бүхий бэл газар ургадаг, ховордсон олон наст өвслөг ургамал), цагаан цэцэгт далан товч [ургамал] (зэллэн ургасан иштэй, түүний үеэс навч нь гардаг, цагаан цэцэгтэй өвслөг ургамал), далан түрүү [ургамал] (багц цагаан дэлбээ бүхий цэцэг; үндсийг нь чанаж цаас хийнэ) - Горхины хөвөөгөөр далан түрүү цэцгийн булбарай ногоон залаа, хонхон шар цэцгийн хурганы засаа мэт болцгор улаан түрүү соёолж, навчсын хоорондуур хөх түрүүний шүлс мэт хөөсөн үрнүүд бөөжийлдөнө. Д. Нямаа. Бид гурав., далан хальс [ургамал] (хөх саарал давхар дурстай, жижиг навчтай, ширхэг нягт хатуу, шаравтар өнгө бүхий нэгэн зүйл бут мод), жижиг навчит далан хальс [ургамал] (цайвар халтар холтостой, чагтлан ургасан жижиг навчтай, цайвар шар цэцэгтэй, уулын хажууд хад чулууны завсар, мөн ойд ургадаг ташаан толгойн хэрийн өндөр бут мод), ороонго далан хальс [ургамал] (улбар хүрэн холтостой, чагтлан ургасан өргөн хавтгай навчтай, хос хосоороо дэлгэрдэг цэцэгтэй голдуу ууланд бут сөөгийн дунд, гуу жалганы хөвөө, хад чулууны завсар ургадаг, найман сантиметр орчим өндөртэй бут мод; навч цэцэг ишийг нь эмэнд хэрэглэдэг, цэцгээс нь анхилуун сайхан тос гаргаж авдаг), цагаан далан хальс [ургамал] (чагтлан ургасан зууван навчтай, эхлээд цагаан байснаа хожим шар болж хувирдаг цэцэгтэй, өндөрлөг нутагт, уулын гуу жалга, гол горхины хөвөө, ой модонд ургадаг, таван метр орчим өндөр бут мод), шар далан хальс [ургамал] (үнсэн саарал холтостой, чагтлан ургасан навчтай, өндөг шиг хэлбэртэй навчтай, хос хосоороо дэлгэрдэг, анх цагаан шар байснаа алтан шар өнгөтэй болж өөрчлөгддөг цэцэгтэй, уулын хажуу чийгтэй газар, ой хад чулууны завсар ургадаг дөрвөн метр хэрийн өндөр бут мод), далан хэлт чогчиго [амьтан] (бие нь жижигхэн болоод цох хар, хөх улаавтар, хошуу шар, бялзуухайн намын нэгэн зүйл шувуу; хар таргалж);
3. Газар орны тогтоц, байдлыг заасан нэр; Даланзадгад (Өмнөговь аймгийн төвийн нэр), Даландаганагад (монголын нэг овог; Дорнод дэлгэрэнгүй...аймгийн Халх гол суманд бий), Далан нөмөргөс (газрын нэр), Далан балжуд (газрын нэр).
© Монгол хэлний их тайлбар толь 2016 он
Нэвтрэх
Ашиглах заавар
