БУДАА

1. Амуу тарианы ерөнхий нэр: будаа тарих (тариа тарих) - Будаа таривал ургана даа, буруугаа дэлгэрэнгүй... Х.Пэрлээ. Монголчууд эвд дуртай., амуу будаа (үрийг нь будаа болгон хэрэглэх тутарга, цагаан будаа, эрдэнэ шиш зэрэг ургамал), чанамал будаа (агшаасан будаа; чангаанз), будаа гурил [хоршоо] (тарьж ургуулсан үр тариа болон түүнийг боловсруулсан зүйл), будаа тариа ~ тариа будаа [хоршоо] (а. Үр тариа, тарьж ургуулах олон төрлийн будаа; б. Ургац) - Будаа тариа мэт идээтэй болтугай. Гал тахих ёсон;


2. Цайлгаж боловсруулсан амуу: болсон будаа (болгосон будаа), гурвалжин будаа (гурван талт хар будаа), хар дэлгэрэнгүй... (гурвалжин будаа), хүүхдийн будаа (бага насны хүүхдэд зориулан хэмхсэн будаа), цагаан будаа (тутарга), шар будаа (жижигхэн шар өнгийн нэгэн зүйл будаа) - Будаа шар тос хольсон үрэл өгөхөд нүд нь сэрмэн сэргэнэ. Д.Цэдэв. Айргийн амт;

3. Хоол: агшаасан будаа (будааг шөлгүй болтол чанаж болгох), жигнэсэн будаа (жигнэж болгосон будаа), будааны дэлгэрэнгүй... (хоол хийдэг гэр), будааны нэрмэл (будаагаар нэрсэн архи), будаатай хуурга (будаатай хольж хийсэн хоол), будаа идэх (а. Хоол идэх; б. [шилжсэн] Бусдаас тусламж авах, хуулах, хэлэх), идээ будаа [хоршоо] (идээ унд) - Зочин гийчинд халуун цай аягалж, идээ будаа ойртуулав. Н.Банзрагч. Зам., *будааныхаа савны бүтэн дээр (амьд мэнд дээрээ гэсэн санаа) - Будааны чинь сав бүтэн дээрээ ирсэн замаараа сурсан дуугаа дуулаад морилбол зүгээр байх шүү. Ч.Лодойдамба. Тунгалаг Тамир., *хүний амаар будаа идэх (өөрийн гэсэн бодолгүй бусдын үгийг аялдан дагалдах гэсэн санаа) - Ер нь ухаалаг, бусдын амаар будаа идээд явж байдаггүй, аливаа юмыг өөрөө эргэцүүлэн үнэлэлт дүгнэлт өгч чаддаг охин ажээ. С.Лочин нар. Галтай залуу нас., *будаа болгох (а. Ямар нэг зүйлийг бүрмөсөн эвдлэх, хэмхлэх; б. Ямар нэг үйл хэргийг сайн гүйцэтгэх, санасандаа хүрэх), *будаа хороох (нэг газар ажиллах, алба залгуулах) - Чита хотод алба хааж, будаа хороон эхэлтэл нь юу юугүй цаг ширүүсэж, Орос Японы дайн дэгджээ. Б.Нямаа. Арандалынхан., *будааны хүүхэд (эрх мэдэлгүй, бусдын хэлснийг биелүүлж явдаг хүн) - Би өчүүхэн нэг зарлага билээ. Би будааны хүүхэд шүү дээ! гэж амарлингуй хэлээд эрээн цаас үзүүлэв. Л.Түдэв. Уулын үер., сахлын будаа  [шилжсэн] ( маш хялбар; наад тоо чинь ёстой сахлын будаа байна).

 

будаа тарих тариа тарих
амуу будаа

үрийг нь будаа болгон хэрэглэх тутарга, цагаан будаа, эрдэнэ шиш зэрэг ургамал

чанамал будаа агшаасан будаа чангаанз
будаа гурил тарьж ургуулсан үр тариа болон түүнийг боловсруулсан зүйл
будаа тариа~тариа будаа а. Үр тариа, тарьж ургуулах олон төрлийн будаа; б. Ургац
болсон будаа болгосон будаа
гурвалжин будаа гурван талт хар будаа
хар будаа гурвалжин будаа
хүүхдийн будаа бага насны хүүхдэд зориулан хэмхсэн будаа
цагаан будаа тутарга
шар будаа жижигхэн шар өнгийн нэгэн зүйл будаа
агшаасан будаа будааг шөлгүй болтол чанаж болгох
жигнэсэн будаа жигнэж болгосон будаа
будааны гэр хоол хийдэг гэр
будааны нэрмэл будаагаар нэрсэн архи
будаатай хуурга будаатай хольж хийсэн хоол
будаа идэх а. Хоол идэх; б. [шилжсэн] Бусдаас тусламж авах, хуулах, хэлэх
идээ будаа идээ унд - Зочин гийчинд халуун цай аягалж, идээ будаа ойртуулав. Н.Банзрагч. Зам.,
будааныхаа савны бүтэн дээр амьд мэнд дээрээ гэсэн санаа
хүний амаар будаа идэх өөрийн гэсэн бодолгүй бусдын үгийг аялдан дагалдах гэсэн санаа
будаа болгох а. Ямар нэг зүйлийг бүрмөсөн эвдлэх, хэмхлэх; б. Ямар нэг үйл хэргийг сайн гүйцэтгэх, санасандаа хүрэх
будаа хороох нэг газар ажиллах, алба залгуулах
будааны хүүхэд эрх мэдэлгүй, бусдын хэлснийг биелүүлж явдаг хүн
сахлын будаа

 маш хялбар; наад тоо чинь ёстой сахлын будаа байна