1. Гурван гурвын нийлбэр: аравны ес (арав хуваасны нэгээс бусад хувь нь), дэлгэрэнгүй...арван ес (арав дээр есийг нэмсэн тооны нийлбэр) - Одоо цаадах чинь арван ес хүрч байгаа биш үү?. Д. Намдаг. Цаг төрийн үймээн., ес авах [хуучирсан] (торгож есөн мал албадан авах), ес барих (их тахил өргөх ёсонд зэхэж, ес хоногийн турш хийх бөө мөргөлийн зан үйл), ес дэх (есөд тохиолдсон нь, есдүгээрт буй нь - Энэ удаа Сумъяа сайн эр болж, хорин ес дэх цагаан лонхоо тоолж байв. Л.Түдэв. Нүүдэл), ес өргөх (есөн цагааны бэлэг өргөх), ес хүргэх [хуучирсан] (ихэс дээдэст есөн цагааны бэлэг өргөх; бурхан, хадаг, цагаан морь найм, булган молцогтой цагаан тэмээ нэг, элдэв идээ жимсний хамт өргөх), ес торгох [хуучирсан] (гэмт хэрэг үйлдэгсдийг гэсгээж есөн малаар торгож авах шийтгэл); есөн булаг (хойд насны орон) - Эцэс хойд насанд есөн булгийн дор сүнс амрыг олох цаггүйд хүрэх болов уу. Ардын заргын бичиг., есөн гараг (Буд, Цолмон, Дэлхий, Ангараг, Бархасбадь, Санчир, Тэнгэрийн ван, Далайн ван, Дэлхийн ван гараг), есөн гархи (төмөр цагаригт хэлхсэн есөн гархийг тайлах, зүүх зэргээр наадах монгол ардын тоглоом), есөн ес (есийн хүрдний нэг; нийлбэр нь наян нэг), есөн идээ (хүргэн хөвгүүн, есөн зүйлийн тахилын идээг бэлэг болгон эсгий дээр тавиад хүүхний гэрт очих ёслол) - Есөн туг хиурыг хугалж, есөн идээ чанагчийг цавчаад есөн сүрэг адуугий нь авч явав. Гэсэр., есөн зэрэг [хуучирсан] (үе залгамжлах түшмэлийн есөн зэрэг; гүн, хэү, бэ, жинхэнэ түшмэл, жигүүрийн түшмэл, дэсэлсэн түшмэл, хэрэглэгдэх түшмэл, хориотой буюу харгалзах түшмэл, хайрын түшмэл), есөн луут (XYII-XX зууны эхэн үеийн хаад ноёдын өмсөх есөн луу бүхий дээл), есөн мөргөл [хуучирсан] (гурвантаа сөгдөж, сөгдөх тутамдаа гурван удаа мэхэсхийн мөргөх үйлдэл), есөн мэнгэ [зурхай] (зурхайн ёсны нэг цагаан, хоёр хар, гурван хөх, дөрвөн ногоон, таван шар, зургаан цагаан, долоон улаан, найман цагаан, есөн улаан мэнгэ), есөн нүх (есөн настай хүүхдэд энхрийлэн зүүлгэх есөн нүх бүхий төмөрлөг эд зүйл), есөн өрлөг [хуучирсан] (есөн удаагийн өршөөлтөн гэсэн утгатай үг, есөн удаа осол гаргавч яллахгүй өршөөдөг байсан), есөн орон [хуучирсан] (амармагийн орон, анхдугаараас дөрөвдүгээр даян хүртэлх дөрвөн орон, огторгуйн хязгаарлашгүй орон, мэдэхгүй, юу ч үгүй, сансрын үзүүр дөрөв эдгээрийг хэлнэ), есөн сар (гурван улирал) - Арангатад болсон явдлаас хойш бүтэн есөн сар өнгөрсөн гэхэд хулгайчийг эрж олох талаар хөөцөлдсөн хүн нээрээ алга. С. Надмид. Харнүдэн., есөн сүв [яриа] (дов тойрсон долоон сүв, доошоо харсан хоёр сүв), есөн сүүлт үнэг [амьтан] (гөрөөсний нэр), есөн төрөлхтөн (хамаг төрөлхтөн), есөн удаа (ес дахин, есөнтөө) - Одоо бүгдийн дээр суулгаж, есөн удаа осол гаргавч ял хэлэлцэхгүй болгоё. Монголын нууц товчоо., есөн урсгал [хуучирсан] (бичиг, бумба, арга билэг, цааз, нэр, эргэхийн, хөндлөн гулд, бага сага, тариалангийн зэрэг есөн зүйл хамаарна), есөн үе (хуланц, элэнц, өвөг, эцэг, өөрийн бие, хүү, ач, жич, гуч) - Тэмүүгэн овгийнхон есөн үе тахиглаж тойглосон Сүмбэрхайрхан та л мэднэ. Д. Маам. Зүүдний тайлал., есөн хөлт их цагаан сүлд (монгол төрийн их бэлгэдэл), есөн цагааны бэлэг [хуучирсан] (Монголоос Манжийн хаанд жилд нэг удаа барьж байсан алба; булганы бүтэн арьс хүзүүнд нь зүүсэн мөнгөн буйлтай, цагаан атан тэмээ нэг, таван өнгийн хадгаар чимсэн шар ногттой, цагаан зүсмийн найман агт морь, идээ сэлтийн хамт өргөж байв), есөн эрдэм (монголчуудын баримталж ирсэн уламжлалт ёс суртахууны үндэс: бусдад эвсэг хандах, буруу тэрс үл автах, бүхний амьдралыг соёрхон хүндэтгэх, бодох нягтлах ухааныг хослох, буцах булзахыг үл үйлдэх, бузар буртаг согтууралд үл өртөх, бусдын эд зүйлд үл горилох, буруу үйлээ наманчлах, бусдыг засахад журам ёсоор хандах), есөн эрдэнэ (алт, мөнгө, шүр, сувд, оюу, номин, лавай, зэс, ган) - Есөн эрдэнийн шигтгээтэй бишгүүр зэрэг тахилын хэрэгсэл, зарим маш дээр эртний хосгүй сонин ховор зүйл. Б.Ринчен. Гүнж., *их санасан газар есөн шөнө хоосон хонох [зүйр цэцэн үг] (хэтэрхий их найдсан үйл хэрэг бүтэхгүй болох гэсэн санаа);
2. [зурхай] Сарны зурхайн ёсны хорин дөрвөн улирлын нэг: өвлийн туйл, нар буцах өдрөөс эхлэн хойших наян нэгэн хоног (эхний есөн хоногийг нялх, дундах
дэлгэрэнгүй...гурван есөн хоногийг идэр, сүүлчийн гурван есөн хоногийг хөгшин гурван ес хэмээнэ): ес дуусах (ес ес хоногоор мөчилсөн хүйтний улирал өндөрлөх), ес эхлэх (есөн есөөр мөчилсөн хүйтний улирал эхлэх; сарны зурхайн ёсны өвлийн туйл болж, нар буцах арван хоёрдугаар сарын хорин хоёрны орчим эхлэх) - Өвлийн хүйтэн сэрүү унах нь, дулаан хувцасгүй хүн ес эхлэхээс өмнө нутаг буцъя. С.Удвал. Их хувь заяа., идэр гурван ес (хүйтний наян нэг хоногийн дундах гурван ес) - Идэр гурван ес дуусах дөхөж байхад “Жанжин” хүрний ороо ороогүй л байлаа. С. Надмид. Харнүдэн., нялх гурван ес (эхний гурван ес), хөгшин гурван ес (сүүлийн гурван ес);
3. Сарын есдүгээр өдөр:
гурван сарын есөн (гурван сарын ес дэх өдөр);
4. [шилжсэн] Олон
- Их хүрээ гэгч есөн зүйл таван хэлийн амьтан хуран цугласан хөл хөдөлгөөн ихтэй газар ажгуу. Б.Өлзийсүрэн. Замын хүзүү., есөн өнгө (элдэв зүйлийн өнгө),
есөн хүсэл (бүхий л сайн сайхан хүсэл) -
Жилээ долоо оруулсан хүний есөн хүсэл бүтдэг гэж миний өвгөн аав ярьдаг байсан юм. Д. Маам. Орлойн тэнгэр., есөн хэлтэн (олон хэлийн улс),
есөн шид (зүйл зүйлийн шид, янз бүрийн шид),
*есөн жорын юм (янз бүрийн юм, элдэв бусын юм)
- Ээж бас миний тухай ламд даатган гүрэм хийлгэнэ байх даа гэх зэрэг есөн жорын юм бодно. Ц.Уламбаяр. Зовлон жаргал.
- аравны ес - арав хуваасны нэгээс бусад хувь нь
- арван ес - арав дээр есийг нэмсэн тооны нийлбэр
- ес авах - торгож есөн мал албадан авах
- ес барих - их тахил өргөх ёсонд зэхэж, ес хоногийн турш хийх бөө мөргөлийн зан үйл
- ес дэх - есөд тохиолдсон нь, есдүгээрт буй нь - Энэ удаа Сумъяа сайн эр болж, хорин ес дэх цагаан лонхоо тоолж байв. Л.Түдэв. Нүүдэл
- ес өргөх - есөн цагааны бэлэг өргөх
- ес хүргэх - ихэс дээдэст есөн цагааны бэлэг өргөх бурхан, хадаг, цагаан морь найм, булган молцогтой цагаан тэмээ нэг, элдэв идээ жимсний хамт өргөх
- ес торгох - гэмт хэрэг үйлдэгсдийг гэсгээж есөн малаар торгож авах шийтгэл
- есөн булаг - хойд насны орон
- есөн гараг - Буд, Цолмон, Дэлхий, Ангараг, Бархасбадь, Санчир, Тэнгэрийн ван, Далайн ван, Дэлхийн ван гараг
... үргэлжлүүлэн харах ...- есөн гархи - төмөр цагаригт хэлхсэн есөн гархийг тайлах, зүүх зэргээр наадах монгол ардын тоглоом
- есөн ес - есийн хүрдний нэг нийлбэр нь наян нэг
- есөн идээ - хүргэн хөвгүүн, есөн зүйлийн тахилын идээг бэлэг болгон эсгий дээр тавиад хүүхний гэрт очих ёслол
- есөн зэрэг - үе залгамжлах түшмэлийн есөн зэрэг гүн, хэү, бэ, жинхэнэ түшмэл, жигүүрийн түшмэл, дэсэлсэн түшмэл, хэрэглэгдэх түшмэл, хориотой буюу харгалзах түшмэл, хайрын түшмэл
- есөн луут - (XYII-XX зууны эхэн үеийн хаад ноёдын өмсөх есөн луу бүхий дээл),
- есөн мөргөл - гурвантаа сөгдөж, сөгдөх тутамдаа гурван удаа мэхэсхийн мөргөх үйлдэл
- есөн мэнгэ - зурхайн ёсны нэг цагаан, хоёр хар, гурван хөх, дөрвөн ногоон, таван шар, зургаан цагаан, долоон улаан, найман цагаан, есөн улаан мэнгэ
- есөн нүх - есөн настай хүүхдэд энхрийлэн зүүлгэх есөн нүх бүхий төмөрлөг эд зүйл
- есөн өрлөг - есөн удаагийн өршөөлтөн гэсэн утгатай үг, есөн удаа осол гаргавч яллахгүй өршөөдөг байсан
- есөн орон - амармагийн орон, анхдугаараас дөрөвдүгээр даян хүртэлх дөрвөн орон, огторгуйн хязгаарлашгүй орон, мэдэхгүй, юу ч үгүй, сансрын үзүүр дөрөв эдгээрийг хэлнэ
- есөн сар - гурван улирал
- есөн сүв - дов тойрсон долоон сүв, доошоо харсан хоёр сүв
- есөн сүүлт үнэг - гөрөөсний нэр
- есөн төрөлхтөн - хамаг төрөлхтөн
- есөн удаа - ес дахин, есөнтөө
- есөн урсгал - бичиг, бумба, арга билэг, цааз, нэр, эргэхийн, хөндлөн гулд, бага сага, тариалангийн зэрэг есөн зүйл хамаарна
- есөн үе - хуланц, элэнц, өвөг, эцэг, өөрийн бие, хүү, ач, жич, гуч
- есөн хөлт их цагаан сүлд - монгол төрийн их бэлгэдэл
- есөн цагааны бэлэг - Монголоос Манжийн хаанд жилд нэг удаа барьж байсан алба булганы бүтэн арьс хүзүүнд нь зүүсэн мөнгөн буйлтай, цагаан атан тэмээ нэг, таван өнгийн хадгаар чимсэн шар ногттой, цагаан зүсмийн найман агт морь, идээ сэлтийн хамт өргөж байв
- есөн эрдэм - монголчуудын баримталж ирсэн уламжлалт ёс суртахууны үндэс бусдад эвсэг хандах, буруу тэрс үл автах, бүхний амьдралыг соёрхон хүндэтгэх, бодох нягтлах ухааныг хослох, буцах булзахыг үл үйлдэх, бузар буртаг согтууралд үл өртөх, бусдын эд зүйлд үл горилох, буруу үйлээ наманчлах, бусдыг засахад журам ёсоор хандах
- есөн эрдэнэ - алт, мөнгө, шүр, сувд, оюу, номин, лавай, зэс, ган
- их санасан газар есөн шөнө хоосон хонох - хэтэрхий их найдсан үйл хэрэг бүтэхгүй болох гэсэн санаа
- ес дуусах - ес ес хоногоор мөчилсөн хүйтний улирал өндөрлөх
- ес эхлэх - есөн есөөр мөчилсөн хүйтний улирал эхлэх сарны зурхайн ёсны өвлийн туйл болж, нар буцах арван хоёрдугаар сарын хорин хоёрны орчим эхлэх
- идэр гурван ес - хүйтний наян нэг хоногийн дундах гурван ес
- нялх гурван ес - эхний гурван ес
- хөгшин гурван ес - сүүлийн гурван ес
- гурван сарын есөн - гурван сарын ес дэх өдөр
- есөн өнгө - элдэв зүйлийн өнгө
- есөн хүсэл - бүхий л сайн сайхан хүсэл
- есөн хэлтэн - олон хэлийн улс
- есөн шид - зүйл зүйлийн шид, янз бүрийн шид
- есөн жорын юм - янз бүрийн юм, элдэв бусын юм
