Сэцэн ханы хүрээ. ХХ зууны эхэн. Эх сурвалж: (С.Чулууны хувийн архиваас)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Сэцэн ханы хошууны хийд
Хамаа бүхий үг Сэцэн хан аймаг
Төрөл Шашин
Цаг үе XVII-XX зуун
Хэний хаанчлалын үед Тэнгэр тэтгэсэн
Сүмийн онцлог Эдийн засгийн байдлаар нэлээд томд орж байв
Байгуулагдсан он 1690 он
Үйл ажиллагаа нь зогссон 1936 он
Хаана байсан Хэнтий аймгийн Мөрөн сум
Сүмийг байгуулсан хүн Өмхэй

Халхын Сэцэн ханы хошууны Гүндгаравлин хийд

Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутагт байсан хийд

    Сэцэн хан аймгийн Сэцэн ханы хошууны гол хийд Гүндгаравлин нь одоогийн Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутаг Дэлгэр Жаргалант хэмээх газар оршино. Уг хийдийганх Энх-Амгалангийн гучдугаар /1690/ онд Сэцэн хан Өмхэй үндэслэн үүсгэжээ. Сэцэн ханы хүрээ нь ХХ зууны эхэн үеийн байдлаар дацан нийт 6, аймаг 4, дуган 10, сүм, суврага 14, жас 10 ба тэдгээрт суух ламын тоо 520 гэж бүртгэгджээ. Анх Чогчин, Жүдийн дацанг байгуулснаас хойш 1751 он хүртэл өөр сүм дуган бариагүй байжээ. Харин Тэнгэр Тэтгэсний арван зургаадугаар /1751/ онд Сэцэн хан Маньбадарын үед Чойр эхлэн дэлгэрүүлснээс хойш 1859 онд Дүйнхор дацанг, 1865 онд Мамба дацанг байгуулжээ.

    Бадаргуулт төрийн хорин хоёрдугаар /1896/ онд Сэцэн хан Дэмчигдожийн үед Бадам-ёго хурал эхлэн байгуулсан байна. Тус хүрээ нь эдийн засгийн байдлаар нэлээд томд орж байв. Тухайлбал, Зөвхөн Бадаргуулт төрийн 29-р /1903/ онд тус хийдэд мэгзмийн бүтээл хэмээн хурлын лам нарын манз, цавын хэрэглэлд шимийг саах гүү 191, үнээ 12-ыг саах өрх 9, 1914 онд мөн дээр дурдсан хурлын хэрэгцээнд зориулж саах үнээ 120-ийг саах өрх 11-ийн хамт дайчлан гаргаж байжээ. Тус хийдийг 1936 онд устгажээ. Гэвч хийдийн нэлээд хэсгийг 1950-иад оны дунд хүртэл буулгаагүй байжээ.  Зарим барилгыг янз бүрийн байгууллагын зориулалтаар ашиглаж байв. Тухайлбал Сэцэнханы бурхан тахилын зарим барилгыг өдгөө Хэнтий аймгийн Угсаатны зүйн музейн барилга болгожээ. Харин 1990-ээд оноос зарим сүм дуганыг сэргээн шашин, номын үйл ажиллагааг нь сэргээгээд байна. (С.Чулуун, Н.Маралмаа)

Ашигласан ном зохиол

Монгол улсын шастир. II боть. УБ.,1997.
Монгол улс ҮТА. ФМ-34.ХН-648.
С.Пүрэвжав. Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ.,1978.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Монголын сүм хийдийн түүхээс.(эмхтгэсэн Б.Эрдэнэбилэг). Соёмбо принтинг. УБ., 2012
Монголын хүрээ хийдийн түүх”, (эмхтгэсэн Ч.Банзрагч, Б.Сайнхүү). Соёмбо принтинг. УБ., 2004
Монголын сүм хийдийн түүхэн товчоон. Адмон принтинг. УБ., 2009