Адил утгатай үг | Халхын зүүн зам, Хэрлэн Барс хотын чуулган |
Хамаа бүхий үг | Халхын зүүн гар, Халх |
Төрөл | аймаг |
Цаг үе | Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улс |
Салбар, чиглэл | түүх |
Угсаа | монгол |
Бүс нутаг | Монгол улс |
Үүсч байгуулагдсан он цаг | 1691 |
Татан буугдсан он цаг | 1923 |
Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улсын үеийн Халх Монголын 4 аймгийн
нэг.
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 4-р хүү Амин дурал (1536-?)-д хүрээ хороо, цоохор; 5-р хүү Дара (1540-?)-д хөхүйд, хатагин отгууд оногджээ. Дара үргүй өнгөрсөн тул түүний эзэмшил отгууд Аминд шилжжээ. Амины хоёрдугаар хөвгүүн Моору буйма Хэрлэн голын савд нутаглаж байсан агаад түүний үр хойчис ч Хэрлэн голын саваар төвлөн, Халхын дорнод хэсгийг эзэмшиж байжээ. Моору буймагийн хөвгүүн Шолойг 1620-оод оны үед Халхад нүүдэллэн ирсэн өвөрлөгч ноёд “хан” цол өргөснөөр Ар Халхад 3 хан буй болов.
Шолойн Сэцэн хан цолыг Бабу, Норов, Илдэнравдан нар тус тус залгамжилжээ.
Тэд Сэцэн хан хэмээх цол зүүж, харьцангуй нэгдмэл байдлаа хэвээр хадгалсаар байсан явдал нь хожим Манжийн эрхшээлийн үед Сэцэн хан аймаг хэмээх бие даасан аймаг бий болох үндэс суурь нь болжээ. Манжийн эрхшээлд орох хүртэл Халхын хангуудын дотроос ганцхан Сэцэн ханыхан л “Сэцэн хан” гэдэг цол чимгийг тууштай хэрэглэсээр байв.
Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Сэцэн хан аймаг байв. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Сэцэн хан аймгийн хошууд нь Халхын зүүн зам хэмээн нэрлэгджээ. Тус аймгийн ноёд Хэрлэн Барс хотод чуулган нийлдэг байв.
Манжийн эрхшээлийн үед тус аймаг 23 хошуутай байв. Түүнээс гадна Егүзэр хутагт шавь багтаж байжээ. Аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Эрдэнэ толгой, баруун этгээдэд Цагаан чулуут, өмнө этгээдэд Тархун цайдам, умар этгээдэд Ундурхан хүрдэг байсан ажээ.
Богд хаант Монгол улсын үед өвөрлөгчдийн 3 хошуу, Ялгуусан хутагтын шавь нэмэгдсэнээр нийт 28 хошуутай болжээ. Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Хэнтий уулын аймаг гэж нэрлэжээ.
1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Хан Хэнтий уулын аймгийн суурин дээр Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймгуудыг байгуулжээ. Түүнчлэн Дорноговь, Дундговь, Говьсүмбэр, Төв аймгийн багавтар хэсэг нь угтаа тус аймгаас салбарлан гарсан ажээ. (Ц.Цэрэндорж)
Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, эрхлэгчид: Буяндэлгэр, Оюунбилиг, У Юаньфэн, ӨМАХХ, 2005
Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007
Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957
Материалы по истории Русско-Монгольских отношений, М., 1974
Гомбосүрэн Д., Махасамади гэгээн Сэцэн хан Шолой, УБ., 2007
Монгол улсын түүх, таван боть, УБ., 2003
Өлзийсүрэн Б., Халхын Сэцэн хан аймаг, УБ., 2010
Сономдагва Ц., Манжийн захиргаанд байсан үеийн Ар Монголын засаг захиргааны зохион байгуулалт (1691-1911), УБ, 1961
Гонгор Д., Халх товчоон, I, УБ., 1970
Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963
Цэрэндорж Ц., Эхэн үеийн Сэцэн хангуудын улс төрийн үйл ажиллагаа // “Дорнод Монгол” төслийн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн эмхэтгэл, БНСУ, Сөүл, 2015
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он