Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошуу одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Орхон голын хөвөөн дээр байрлана. Халх Монголчуудын анхны хийдийн нэг юм. Уг хийдийг Чингис хааны алтан ураг Батмөнх Даян хааны отгон хөвгүүн Гэрсэнз Жалайр хунтайжийн ач Автай сайн хан үндэслэсэн. Энэ тухай тус хийдийн түүхэнд өгүүлснээр “...32 насандаа \1581\ дүү Түмэнхэн сайн ноён хоёулаа Алтан хаанд элч илгээсэн Сажа ёсны Гамун Нансу хэмээх ламыг залж ирснээс Хятадын Ван ли хааны 13-р \1586\ онд хөхөгчин тахиа жил урьд Өгөдэй хааны сууж байсан, хойно Тогоонтөмөр хаан сэлбэн барьж суусан мөн өөрөө суусан Шанхат Шарга Азарга хэмээх уулын ард Хангай уулын өвөр, Орхон голын зах Тахайнэрт  хуучин балгад дор өчүүхэн нэгэн байшинд Содномжамц Далай ламын биеийг өөрийн мутраар дуурайлган бүтээж залжээ. "...Мөн онд үл барагдах нэрт гал нохой жилийн \1586он \ элдэв төгөлдөр хэмээх зуны дунд сарын арван тавны өдөр сүмийн нурууг босгож, тэндээс уламжилснаар гурван зуугийн сүм шүтээн лүгээ сэлт үлэмж хэтэрхий нэгжийг байгуулав. Үүнд бүтээсэн бурхныэрхэм нь гурван цагийн бурхан болой... Далай ламаас өөрийн төлөөний Лодойнямбуу хэмээх ламыг илгээснийг Эрдэнэ зуугийн сүмд залж гал гахай жилд \1587\ аравнай үйлдүүлэхийн сацуу Далай ламын гэгээн бээр цэцгийн хур оруулж адисласнаар Халхын Бат-Эрдэнэ-Зуу хэмээн алдаршив. Эрдэнэ зуугийн эрхэм шүтээн Гомбогүр болой” хэмээн өгүүлжээ.

    Тус хийдэд нийт 62 сүм, 500-аад барилга байжээ. 1674 онд Өндөр гэгээний эх Ханджамцад зориулж суврага нэг, мөн III ширээт лам Ачит цорж Лувсан-Одсар Их хэрмийн дөрвөн өнцөгт нэжгээд суврага бүтээв. Энэ нь Эрдэнэ зуугийн хэрмийн үндэс болжээ.

    Эрдэнэ Зуугийн хийд нь "Урагш хойш гурван зуун арван найман алд, баруун зүүн тийш гурван зуун арван хоёр алд. Үүнд гурван зуу илүү лам нар сууж хурал сургууль үйлдэж өдөр бүрийн дээдийн түмэн өлзийг бататгах хийгээд нийт амьтны тусын тулд ном уншина” гэж намтарт өгүүлжээ.  

   Эрдэнэ зуу хийдэд жил бүр цам цамнаж Майдар эргэх том ёслол болдог байв. Эрдэнэ зуугийн Майдар эргэх ёслол нь халхад бараг хамгийн томоохонд тооцогдож байлаа. Харин цамыг 1780-аад оны дунд үеэс эхэлсэн юм. Анх 1786 онд морин жил номч цорж Дагвадаржаа цам бүжиг бүжиглүүлэх бэлтгэлийг эхлүүлж Их Хүрээний төвд унзад аграмба Билэгт Нансу гэлэн Равданг Зууд залж сургууль зохион Хөх хотын иргэн Лиу Жэн Жоу хувцас хэрэглэлийг үйлдэж цам цамнуулж анх үүсгэжээ.

    Эрдэнэ зуу хийд нь бүтэц, зохион байгуулалтаараа Монголын уламжлалт хот байгуулалтын дагуу баригдсан хийд юм. Тиймээс уг хийд нь Монгол гэрийн доторх ерөнхий хуваарьлалтай төсөөт байдлаар хаана ямар барилга барих мөн тухайн хийдэд барилга барихаар газар гуйваас хаана газар өгөх зэрэг нарийн ёс горим барьж агсныг гэрчлэх баримтаас үзэхэд монгол суурин газрын барилга урлахуйн гайхамшигт дурсгал юм. Эрдэнэ зуу хийд нь Их Монгол Улсын нийслэл Хархорины суурин дээр байгуулагдсан тул тус хийдэд тэр үеийн түүх соёлын дурсгалууд хадгалагдан уламжлагдаж ирсэн юм. Эрдэнэ зуу хийдийг 1944 онд улсын хамгаалалтад авчээ. Харин одоо шашин номын үйл ажиллагаа нь сэргэн хөгжиж буйгаас гадна аялал жуулчлалын томоохон төв болоод байна. (С.Чулуун, Н.Маралмаа)