Цогтын хадны бичиг

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Цоохор Цогт
Хамаа бүхий үг Халх, Лигдэн хутагт хаан, Гүүш хаан
Төрөл Түүхэн хүн
Цаг үе 1581-1637
Хэний хаанчлалын үед Лигдэн хутагт хаан
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Цоохор Цогт, Цогт тайж
Хүйс Эрэгтэй
Төрсөн он, сар, өдөр 1581
Нас барсан он, сар, өдөр 1637
Бүс нутаг Ар халх, Хөхнуур
Төрсөн газар Монгол улс
Албан тушаал Халхын зүүн гарын хунтайж
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Эцэг – Баарай хошууч, өвөг эцэг – Нооноху үйзэн ноён, эх – Мадь тайгал хатан, нагац өвөг – онниудын Бэрх ноён, хатан – ихирэсийн Гоцуй бэйжи, урианханы Насхид бэйжи, боржигины Цэрэнжид бэйжи, хүү – Очир хошууч (Арслан тайж), Арана эрдэнэ, Бадма сэцэн, Гарма заан хунтайж, Асарал дайчин, охин – Жанам абай, Жанцанам абай, Ногоон гэрэ абай, Согсуда абай, Сунтар абай

Цогт хунтайж

XVII зууны эхэн үеийн Халхын зүүн гарын улс төрийн зүтгэлтэн, яруу найрагч


Цогт хунтайж бол Ар халхын Гэрсэнз жалайр хунтайжийн ач Баарай хошуучийн хүү бөгөөд XVII зууны эхэн үеийн Халхын зүүн гарын Түшээт хааны дараа хоёрдугаар дэсд орох эрх мэдэлтэн байв. Өөрийн эхийн хамт сүм хийд байгуулж, бурхны шашны ном судрыг орчуулгах үйлсийг эрхэлж, Халхын долоон хошууны цааз тогтооход оролцож байв. Улс төрийн хувьд Монголын их хаан Лигдэний бодлогыг дэмжигч байжээ. Лигдэн хааны цэргийн хүчээр Монгол улсыг дахин нэгтгэх бодлогыг эсэргүүцэн олон ноёд говийг туулан Халхад хүрч очжээ. Эдгээр ноёдыг хэрхэн үзэх талаар Халхын ноёдын хооронд хагарал гарч, Цогт хунтайж өөрийн албат ардыг аван 1632 онд Хөхнуурын зүг нүүдэллэн очжээ. Энд ирээд Хөхнуурт нутаглаж байсан баруун 3 түмний түмэд, еншөөбү аймгуудыг эзлэн захиргаандаа оруулав. 1635 онд ахмад хүү Арслан тайждаа нэг түмэн цэрэг өгч Төвдийг эзлүүлэхээр илгээжээ. Арслан тайжийн цэрэг Лхасыг эзэлж аваад зүүн Төвдийн зүг дайлаар орсон боловч удалгүй нас барсан буюу алагджээ. Энэ үед V Далай лам Агваанлувсанжамцын хүсэлтээр дөрвөн ойрад болон халхын баруун гарын холбоот цэргийг хошуудын Төрбайх Гүүш хаан толгойлон Хөхнуурын зүг дайлан ирж 1637 оны эхээр Хөхнуурын баруун хойд талд Улаан хошуу хэмээх газар Цогт хунтайжийн цэрэгтэй байлдан дарж, түүнийг барьж хороожээ. Хөхнуурт байсан Цогт хунтайжийн албат ардыг олз болгон ойрад нутагт хүргэсэн бөгөөд 1640 онд баталсан Их цаазаар үүнийг баталгаажуулжээ. Халх нутагт хоцорсон Гарма заан хунтайж хүүгийнх нь угсаа нь Чин улсын үед Сайн ноёны аймгийн Илдэн засгийн хошууг захирч явжээ. Цогт хунтайжийн бичсэн шүлэг зохиол нь хадны бичиг болон бичмэл хэлбэрээр хадгалагдаж үлдсэн байна. Түүний байгуулсан Сэтгэшгүй чандмань тэргүүтэй 6 сүмийн үлдэц туурь нь Цогтын цагаан байшин хэмээх нэртэй Монгол улсын Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт оршиж байдаг. (Б.Нацагдорж)

 

 

Ашигласан ном зохиол

Д.Гонгор. Халх товчоон I. Улаанбаатар, 1970. 

Зарлигаар тогтоосон Гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир II. Улаанбаатар, 2009. 

Б.Я.Владимирцов. Надписи на скалах халхаского Цокту-тайджи. // Известия Академии Наук СССР. Том ХХ, 1926. с.1253-1280. 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол