Их хүрээний зүүн хэсгийг Зүүн хүрээ, баруун хэсгийг Гандан буюу Гандантэгчилэн гэж нэрлэдэг байжээ. Гандантэгчилэн хийд буюу Төгс Баясгалант их хүлгэн хийдийн анхны сүмийг 1809  онд Далхын дэнж дээр Шар сүм нэртэйгээр байгуулсан. Дараа нь Чойр дацанг үүсгэн улмаар 1824 онд Ламрим дуган, 1838 онд Гандантэгчинлэн буюу “Их хот Мандалын сүм”, гүн ухааны Гунгаачойлин, 1844 онд Бадам-ёго, 1848 онд Жүдийн сүм, 1912-1913 онд “Мигжид Жанрайсаг” дацан байгуулагджээ. Мөн Жибзундамба хутагтын Диданлавран их ордон гэр тугдум, мөн V, VII Богдын шарилын сүмүүд бүхий томоохон цогцолборууд байсан байна. Эдгээр сүм, дацангуудад 2000 гаруй лам хуврагууд хурж байв. Гандан хийдэд шавилан суугчдын дотор дэг журам, зэрэг дэвийн ёс жудаг сахиулах талаар олон удаа хууль, дүрэм гаргаж байв. Түүнээс гадна тус хийдийн цар хүрээ нэмэгдэхийн зэрэгцээ лам нарын тоо эрс өссөн тул буддын гүн ухааны нэгдмэл шинжтэй сургуулийн газрыг шинээр нээн, хэд хэдэн сүм барьж байгуулсан бөгөөд энэ үеэс Их хүрээний лам нарыг албан ёсоор Цанид дацангуудын зиндаа ангид оруулан суралцуулах журам тогтоожээ.

    ХХ зууны эхэн болоход Гандантэгчилэн хийд нь Монголын шашин соёлын гол төв болоод байв. Тухайлбал, Өндөр гэгээн Занабазар, түүний эх Ханджамцын хүсэлтээр хийсэн хүрэл цутгамал, зурмал болон зээгт наамал бурхны хөрөг, Энэтхэг, Төвд, Балбад хийсэн уран нарийн хийцтэй бурхад, Хятад, Польш улсад захиалж хийлгэсэн буман Аюуш, 108 боть Ганжуур, түүний тайлбар 225 боть Данжуур зэрэг их хөлгөн судрууд олон байв. Гандан хийдэд жил бүр Майдар эргэж, цам харайж олон зуун сүсэгтэн хурж буян үйлддэг байжээ. Мөн тус хийдэд Чойрын ном хаялцаж лам нар номын дамжаа барих явдал түгээмэл байв. Гэвч Гандан хийд нь 1930-1940-өөд оны аймшигт хэлмэгдүүлэлтийн шуурганд хамгийн түрүүнд өртсөн юм. Гандангийн 20 гаруй суврага, 10 гаруй хийд дацангаас ердөө 6 сүм л үлджээ. 1944 оноос Гандан хийдийн хурал номыг хязгаарлагдмал хүрээнд сэргээж, 1980-аад оноос сүм дуганыг сэргээн засварлаж, хурал номыг нь өргөжүүлж эхэлсэн. Тухайлбал, 1986-1987 онд Зуугийн сүм, 1987-1988 онд Очирдарийн сүм, 1995 онд Жанрайсэг сүмийг сэргээн засварлаж, 1992 онд Дүйнхор дацанг, 1995 онд Дашчойлон дацанг шинээр барьсан байна. Монголын бурхны шашны томоохон төв Гандантэгчинлэн хийд нь Монголын ард түмний шүтлэг бишрэл, оюуны голомт болон хөгжиж байна. Оюуны соёлын энэхүү дурсгалыг Монгол Улсын төрөөс 1994 онд улсын тусгай хамгаалалтанд авсан билээ. (С.Чулуун, Н.Маралмаа)