Шанхын хийдийг сэргээсэн байдал.

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Баруун хүрээ
Хамаа бүхий үг Өвөрхангай аймаг, Өндөр гэгээн Занабазар
Төрөл Шашин
Цаг үе ХVII зуун
Хэний хаанчлалын үед Эеэр Засагч
Сүмийн онцлог Жибзундамба хутагтын харьяатхүрээ нэг
Байгуулагдсан он 1647
Үйл ажиллагаа нь зогссон 1939
Хаана байсан Өвөрхангай аймгийн Шанх сум
Сүмийг байгуулсан хүн Өндөр гэгээн Занабазар

Баруун хүрээ. (Шанхын хүрээ)

Өвөрхангай аймгийн Шанх сумын нутагт байсан хийд

    Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошуу буюу одоогийн Өвөрхангай аймгийн Шанх сумын  төвөөс зүүн урагш 3-4 км зайд Шанх уулын өмнө Харзын голын баруун дэнж дээр байжээ. Тус хүрээг Өндөргэгээн Занабазарын /1635-1723/ арван гурван сүүдэр дээр буюу Эеэр Засагчийн тавдугаар /1647/ оны гал гахай жил байгуулжээ.

    Анх 1654 онд Номын их хүрээ Орхон голын хөндийгөөс Хэнтий уулын өвөр тийш нүүхэд өндөр гэгээн Занабазар төрсөн дүү сайван Билбидоржид Номын Их Хүрээний үндсэн хэсэг, түүхийн олон үнэт дурсгал, сурвалжийг үлдээн нүүсэн гэдэг. Баруун талд үлдэж хоцорсон хийд ард түмний дунд “Баруун хүрээ” гэж нэрлэгдсээр иржээ. Мөн Шанх уулын өвөр талд суурьших болсноос “Шанхын хүрээ” гэж нэрлэдэг.

    Баруун хүрээ нь нийт 11 дацан дугантай байсан. Бидэнд мэдэгдэж байгаагаар анх 1773 онд буюу Тэнгэрийн тэтгэсний 38 он усан могой жил Даржаалин аймаг, Шадублин аймаг, 1833 онд Дашчойнхорлин мамбадацан сүм, 1808 онд Жүд дацангийн сүм, 1825 онд Цанидын дацангийн сүмийн барилгуудыг тус тус босгожээ. Мөн 1886онд Майдар бурхнысүмийг “Дэчинлхүндублин”, 1842 онд дацангийн сүмийг Диваажин нэртэйгээр, 1885 онд Дүйнхор бурхны сүмийг тус тус барьж байгуулжээ.

    “Дашчойнхорлин” хэмээх мамба дацанг V богд Жибзундамба хутагт, зурхайн дацанг 1856 онд гал барс жил VII богд Жибзундамба хутагт, Төр Гэрэлтийн арван наймдугаар /1838/ онд шороон нохой жил баруун хүрээний дэд лам Жамъян, цорж Лувсанпунцаг, Түшээт хан Цэрэндорж нар хамтран Майдар бурхан бүтээлгэж тухайн хурлын дуган бариулж жас санг үүсгэжээ. Тус хүрээний тухай нэгэн архивын албан бичигт “...Очирбат Түшээт ханы хошууны  нутаг Шанх уулын өвөрт Жибзундамба хутагтын харьяат хүрээ нэг. Үүний хэмжээ урагш хойш гурван зуун алд, баруун, зүүн тийш гурван зуун далан таван алд. Үүнд нэг мянга илүү лам нар сууж хурал сургууль үйлдэж өдөр бүр дээдийн түмэн өлзий бататгах хийгээд нийт амьтны тусын тулд ном уншиж буй” хэмээжээ.

    Тус хийд нь Өндөр гэгээн Занабазартай холбоотой байгуулагдсан тул монгол түмний дунд ихээхэн нэр хүндтэй байв. Гэвч 1939 онд устгагдаж олон арван гэм зэмгүй лам, хуврага цаазлагдсан юм. (С.Чулуун, Н.Маралмаа)

Ашигласан ном зохиол

Монгол нутаг дахь түүх соёлын дурсгал. УБ.,1999.
Монгол улсын Үндэстний түүхийн архив.Ф-А.
Д.Майдар. Монголын хот, тосгоны гурван зураг.УБ.,1970.
Д.Гонгор. Халх товчоон.II боть. УБ.,1977.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Монголын сүм хийдийн түүхэн товчоон. Адмон принтинг. УБ., 2009