Амарбаясгалант хийдийн дурсгалын гэрэлт хөшөө. Эх сурвалж. (Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. VI дэвтэр. Сэлэнгэ аймаг. УБ,2011)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Өндөр гэгээн Занабазар
Төрөл Шашин
Цаг үе XVIII-XX зуун
Хэний хаанчлалын үед Найралт Төв
Сүмийн онцлог Хийд нь хийц, загвар, үзэмжийн хувьд дорнын уран барилгын хэв загварыг өөртөө шингээсэн чуулбар цогцолбор байв.
Байгуулагдсан он 1727
Үйл ажиллагаа нь зогссон 1930-аад он
Хаана байсан Сэлэнгэ аймаг, Баруунбүрэн сум

Амарбаясгалант хийд

Манжийн төрөөс Ар Монголд шарын шашныг хүчтэй дэлгэрүүлэх зорилгын дүнд байгуулсан хийд

    Тус хийд нь Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ вангийн хошуу буюу одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Баруун Бүрэн сумын нутаг Бүрэнхан уулын өвөрт Ивэн голын хөвөөнд оршино. Уг хийдийг Манжийн Найралт төвийн 5-р он буюу 1727 оноос байгуулж эхлэн 1737 онд барьж дуусгажээ. Амарбаясгалант хийд нь хийц, загвар, үзэмжийн хувьд дорнын уран барилгын хэв загварыг өөртөө шингээсэн чуулбар байв. Тус хийд нь зургаан гол аймаг, 6000 орчим ламтай, Дэжидлин, Сангай, Пунцаглин зэрэг нэртэй аймагтай, нэг аймаг 500 орчим хуврагатай байжээ. Мөн Мамба, Зурхай, Жүд, Ламрим, Цогчин, Чойр зэрэг сургууль, дацантай. Тэдгээрт бурхны шашны ном сургалт явуулж байлаа. Хамгийн гол хурал нь Өндөр гэгээн Занабазар, дөрөвдүгээр Богд Жибзундамба нарын чандарын өмнө тахил өргөх ёслол ажээ. Энэ хуралд хамгаас хүндтэй таван лам ээлжилж оролцох ба доод дэсийн лам нар энэ хуралд оролцох эрхгүй байжээ. Хийдэд жил бүрийн 6 сарын шинийн 15-нд Майдар эргэх, 6 сарын 27-нд цам бүжиглэх ёслол болдог байв. Хийд нь гадуураа давхар хэрмэн хашаатай бөгөөд хэрмийн дотор, гадар хоёр талаар хур борооны ус зайлуулах сувагтай, нийт 40 орчим сүм дугантай байжээ. Амарбаясгалант хийд нь 1930-аад оны дундуур улс төрийн харгис үйлдэлд өртөн устгагдсан юм. Харин 1944 онд төрийн хамгаалалтанд авч 1990 оноос хурал номын үйл ажиллагааг нь сэргээжээ. Амарбаясгалант хийдийг байгалийн үзэсгэлэнт байдалтай хослуулан бүтээсэн бөгөөд Монголын шарын шашны тэргүүн өндөр гэгээн Занабазарт зориулагдсан ариун дагшин шүтээн, Монголын түүх, соёлын хосгүй нандин дурсгалын нэг юм. (С.Чулуун, Н.Маралмаа)

Ашигласан ном зохиол

Д.Майдар. Монголын хот тосгоны гурван зураг. УБ.,1970.
С.Пүрэвжав. Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ.,1978.      
Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. VI дэвтэр. Сэлэнгэ аймаг. УБ,2011

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Лонжид З, Батсайхан О, Баяртөр Б, Алтанзаяа Л. Монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан нь (1911-1924) Мон судар. УБ., 2016
Монголын хүрээ хийдийн түүх, (эмхтгэсэн Ч.Банзрагч, Б.Сайнхүү). Соёмбо принтинг. УБ., 2004
Чулуун С, Сүхбаатар Н, Жигмэддорж Э, нар Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе. Адмон принтинг. УБ., 2014
Монголын сүм хийдийн түүхэн товчоон. Адмон принтинг. УБ., 2009
Монголын сүм хийдийн түүхээс.(эмхтгэсэн Б.Эрдэнэбилэг). Соёмбо принтинг. УБ., 2012
Очир А, Цэрэндагва Я, Цогтбаатар Б. нар Монгол нутаг дахь соёлын үл хөдлөх өвийн хадгалалт хамгаалалт. Мөнхийн үсэг. УБ., 2006
Монгол улсын түүх. боть IV. Адмон принтинг. УБ., 2003