Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Халхын зүүн гар, Сэцэн хан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Лигдэн Хутагт хаан
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Далай жонон, Далай сэцэн жонон, Далай сэцэн хунтайж, Гэгээн Сэцэн хан, Гэгээн Далай Сэцэн хан, Махасамади хаан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1577
Нас барсан он, сар, өдөр 1652 (?)
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Амин дурал, эцэг нь Моору буйма. Хөвгүүд нь Мачари Илдэн түшээт, Чабури Эрдэнэ тайж, Лабури Эрх тайж, Бумба Баатар дархан хун тайж, Бабу Сэцэн хан, Чойжав Эрдэнэ хун тайж, Бадмадаш Далай хун тайж, Цэвдэн Сэцэн жонон, Шарраши Хатанбаатар, Ананд Далай жонон, Буджав Эрдэнэ жонон.

Шолой Сэцэн хан

XVII зууны үеийн Ар Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүн, анхны Сэцэн хан.


Шолой бол Амины хоёрдугаар хөвгүүн Моору буймагийн хөвгүүн бөгөөд анхандаа Далай жонон, Далай сэцэн жонон, Далай сэцэн хунтайж хэмээх цолтой байжээ.Тэрээр 1627 оны үед эцгийнхээ суурийг залгамжилсан гэж судлаачид үздэг. Шолой Хэрлэн голын савд нутаглаж байсан агаад түүний үр хойчис ч Хэрлэн голын саваар төвлөн, Халхын дорнод хэсгийг эзэмшиж байжээ.

Шолой Халхын ноёдын хэлэлцэн баталсан 1614, 1616 оны цаазад “Далай сэцэн хунтайж” цолтой оролцож байсан бололтой. Монголын сүүлчийн их хаан Лигдэний хүчлэн барих засаглалыг эсэргүүцсэн Өвөрлөгчийн Авга, Авга нар, Үзэмчин, Хуучид, Сүнид аймгийн зарим ноёд харьяатаа дагуулан 1620-оод оны үед Шолойг түшихээр Халхад ирснээр Шолойн хүч ихэд нэмэгджээ. Эдгээр өвөрлөгч ноёд санаачлан Шолойд “хан” цол өргөснөөр Ар Халхад 3 хан буй болов.

1630-аад оны эхээр Шолой Түвэдийн 5-р Далай ламаас “Гэгээн” хэмээх цолыг хүртсэнээр “Гэгээн сэцэн хан”, “Гэгээн далай сэцэн хан” гэгдэх болжээ. Бас Шолойг “Махасамади хаан” хэмээн нэрлэдэг байсан агаад чухам хэдийнээс ийн нэрлэх болсон нь тодорхойгүй.

1630-аад оны дунд үед Шолой улс төрийн идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулах болов. Тэрээр Лигдэн хааныг нас барсны дараа Лигдэн хааны ахмад хөвгүүн Эрх хонгор Эжэй, Лигдэний хатан Сутай тайху нарыг Халхад залан ирүүлэхээр тэдэнд зарлигийн бичиг илгээжээ. Түүнчлэн Шолой тэргүүлэн Түшээт хан, Үзэмчин аймгийн Сэцэн жонон зэрэг ноёдын хамтаар Манжийн хаанд бичиг илгээн Монголын их хаан Лигдэн нас барсан хэдий ч, Ар Халх тусгаар тогтнолоо хадгалж, Манжтай хөрш зэргэлдээ улсын ёсоор, эрх тэгш харилцах бодлого баримтална гэдгээ илэрхийлж байв. Гэвч Халхын ноёдоос өрсөж, Манжийн хаан Эрх хонгор Эжэйг харьяат ардын нь хамт хураан авснаар Лигдэн хааны залгамжлагчийг Халхад авчрах санаархал бүтэлгүйтлээр төгсөв. Тиймээс Шолой 1636 онд Манжийн хаанд элч илгээн түүнийг бүх Монголын хаан гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс урьдын адил татгалзан, хөрш улсын ёсоор эрх тэгш харилцъя гэдэг байр сууриа илэрхийлжээ.

Үүнээс хойш 1640 он хүртэл Шолой Манжтай найрсгаар харилцах бодлого явуулав. Харин Манжийн тал Халхын ноёдоос элч зарсан явдлыг санаатайгаар мушгиж, Манж улсын хараат болсны гэрч баталгаа болгон урвуулан ашиглахыг оролдох болжээ. Гэвч Шолой тэргүүтэй Халхын хан ноёд Манжийн түрэмгий бодлогын хариуд, бүх монголчууд хүчээ нэгтгэн Манжийн түрэмгийллийг сэргийлэх арга замыг сүвэгчлэх болов.

1639 онд Халхын зүүн гарын хан ноёд Түшээт хан Гомбодоржийн хөвгүүн Занабазарыг Халхын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхөд Шолой идэвхтэй дэмжиж, түүнд “Гэгээн” хэмээх цолоо өргөж байжээ. 1640 онд Тарвагатайн Улаан бураад Ойрад, Халхын чуулган хуралдуулж, “Их цааз”-ыг батлахад Сэцэн ханы угсааныхан оролцжээ.

Шолой өөрт нь түшиж байгаад Манжид дагаар орсон өвөрлөгч аймгуудыг дахин өөртөө татах бодлого явуулсаар Сүнид аймгийн Тэнгис ван1646 онд албат ардаа дагуулан Шолойг түшихээр иржээ.

1646 оны зун Тэнгис нарыг нэхсээр Туул гол орчимд ирсэн Манжийн их цэрэгтэй тулалдуулахаар Шолой 4 хүүдээ Авганар, Барга, Хатагин, Урианхан 4 аймгийн 3 түмэн цэргийг илгээсэн боловч дийлсэнгүй, Тэнгисийн хэрэг явдал бүтэлгүйтлээр төгсөв. 1648 онд Тэнгис Манжид буун өгч, Шолой ч бас элч зарж, “гэмээ хүлээсэн” ажээ. Манж нар үүгээр шалтаглан Шолой нарыг шахамдуулж, эрхэндээ оруулахыг оролдсон боловч бүтсэнгүй.

Нөгөө талаар, Шолой умар зүгээс түрэн ирсэн Оростой харилцаж байв. 1646 онд Оросын элч К.И.Москвитин Шолойн өргөөнд хүрэлцэн ирсэн боловч, Шолой түүнийг хүлээж авсангүй. Харин 1647 онд Оросын элч Я.Кулаков, 1648 онд И.Похабов, Я.Кулаков нарыг Шолой хүлээн авч уулзжээ. Тэгээд Шолой Похабов нарын хамт өөрийн элч Садикийг Оросын хаанд илгээв. Тэд 1649 оны эхээр Москвад хүрч, Оросын хаантай уулзаж өөр өөрийн нутагт эв найртай амьдран суух Шолойн хүсэлтийг уламжилжээ.

Шолой 1652 оны үед нас барсан ажээ. Шолойн үйл ажиллагаа, идэвхтэй байр суурь, нэр хүнд нь хожим Сэцэн хан аймаг байгуулагдах баттай үндэс суурийг тавьсан билээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, эрхлэгчид: Буяндэлгэр, Оюунбилиг, У Юаньфэн, ӨМАХХ, 2005

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Материалы по истории Русско-Монгольских отношений, М., 1974

Гомбосүрэн Д., Махасамади гэгээн Сэцэн хан Шолой, УБ., 2007

Монгол улсын түүх, таван боть, УБ., 2003

Цэрэндорж Ц., Эхэн үеийн Сэцэн хангуудын улс төрийн үйл ажиллагаа // “Дорнод Монгол” төслийн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн эмхэтгэл, БНСУ, Сөүл, 2015


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Гонгор Д., Халх товчоон, I, УБ., 1970 

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Чимэддорж, Лигдэн хаан нөгчсөний дараахь Ар Халхын Махасамади Сэцэн хан // “Өвөр Монголын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгүүл”, 1998, №2. 16-25-р тал

Н.П.Шастина, Русско-Монгольские посольские отношения XVII века, М., 1958