1203 оны намар Хэрэйд улсыг эзэлсний дараа Монгол нутагт хоёр том улс үлджээ. Ван ханыг дагаж явсан Жамуха тэргүүтэй Хатагин, Салжиуд, Дөрбэн, Тайчиуд, Хонгирад зэрэг олон монгол овог Ар Найманг дагажээ. Мөн Таян хан, дорно зүгт цөөхөн монгол буй, хаан болохыг санаархаж байна, тэнгэрт нар сар байдаг, газарт хоёр хаан хэрхэн байж болох? би явж тэднийг авч ирье гэж хэлсэн. Монгол Найманы хооронд 1204 оны зун болсон байлдааны гол шалтгааныг товч, тодорхой илэрхийлжээ. Төв Азийн монгол хэлт нүүдэлчдийг хэн нь тэргүүлэхийг шийдвэрлэхийн төлөө хоёр тал байлджээ. Ар Найманы Таян хан монголчуудтай байлдахаар шийдэж Онгудыг хүч хавсаръя гэж хэлүүлсэн ч Алахуши Дигитхури түүнтэй эс нэгдэхээр барахгүй элч илгээж Найманы төлөвлөгөөг Чингис хаанд илчилж орхив. Муу өндөрт ялагдах дөхсөн ч 1203 оны намар Жэжээр өндрийн Жэр Хавцгайн амсарт Ван ханыг гэнэт довтлон ялж чадсан Чингис хаан тэр өвөл Абажиа Хөдэхэрид өвөлжжээ. Найман дайлах гэж байгаа мэдээ авсан Чингис хаан тэндээс хөдөлж Халхын голд бууж цэргээ мянгалж захирагч дарга нарыг томилоод 1204 оны зуны тэргүүн сарын 16-нд Найман зүг морилжээ. Саарь хээрт буугаад монголчууд туранхай агтаа албаар алдаж, од мэт их гал түлж Найманы харуулыг хуурч мэхэлжээ. Мэдээ авсан Таян хан Хачир уснаас хөдөлж Тамирыг уруудаж, Орхонг гаталж Наху хуны зүүн хормойгоор Цахир Могод хүрчээ. Найман айсуй мэдээ авсан Чингис хаан олноос олон, цөөнөөс цөөн хохирол болмуу гээд хамхуул (харгана)-ын явдлаар явж, нуур байр хийж, цүүцэн хатгалдаанаар хатгалдая хэмээн цэргээ засаж давшжээ. Найман Цахир Могодоос буцаж Наху хуны өврөөр хэжин явахад нь монголчууд довтолж уул өөд хөөгөөд бүсэлж хоножээ. Шөнө найманчууд бүслэлтийг сэтлэх гэж оролдохдоо олноороо нурж үхжээ. Маргааш нь Таян ханыг мохоож ялав. Үүний дараа Чингис хаан Тамир голыг дайрч Алтайн Өлгий хүртэл давшиж Найман улсыг эзэлсэн юм. Наху хуны байлдаанд монголчууд ялснаар Төв Азийн монгол хэлт олон овог, аймгийг Чингис хаан үндсэндээ нэгтгэж дууссан билээ. (Б.Батсүрэн)