Адил утгатай үг | Зочи, Жочи |
Хамаа бүхий үг | Чингис хаан, Цагадай, Өгөдэй |
Төрөл | түүхэн зүтгэлтэн |
Цаг үе | Их Монгол улс |
Хэний хаанчлалын үед | Чингис хаан |
Салбар | улс төр |
Хүйс | Эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | [1180] |
Нас барсан он, сар, өдөр | 1227 |
Овог, аймаг | Хиад Боржигин |
Албан тушаал | Зүчийн улс буюу хожмын Алтан ордны хэмээн нэрлэгдсэн улсыг Үндэслэгч, анхны хаан нь |
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) | Эцэг нь Чингис хаан, эх нь Бөртэ үжин , Хүү нь Бат. |
Тэмүжин Бөртэ хатныг авчраад удаагүй байхад Мэргид аймгийнхан Өэлүн эхийн булаагдсаны өшөөг авахаар довтлон ирж Бөртэ үжинийг олзлон аваачжээ.
Тэмүжин эцгийн анд Хэрэйдийн Тоорил хан, багын анд Жамуха нарын тусламжтайгаар Буур Хээр хэмээх газар Мэргид аймгийг гэнэдүүлэн цохиж Бөртэ үжинийг буцаан авч ирэх зам зуур нярайлж нэгэн хөвүүн төрүүлснийг Зүчи хэмээн нэрлэжээ. Үүнээс үүдэн Зүчи хэний хүүхэд болох талаар хүмүүс эргэлзэж байв.
Энэ нь хожмын олон хэрэг явдалд нөлөөлж Зүчи ууган хүүгийн хувьд хаан ор залгах боломжоо ч алдаж байсан билээ. Зарим судлаач Бөртэ олзлогдохдоо бие давхар байсан гэж үздэг. Чингэхдээ Монголын нууц товчоонд дурдсанчлан Тэмүжин Ван ханд тусламж эрж очихдоо Мэргидээс эхнэр хүүхдийг минь аварч өгөөч гэсэн нь үүнийг гэрчилнэ гэж үздэг ч ихэнх нь итгэхгүй байсан нь хаан ширээг хэнээр залгамжлуулах тухай асуудал үүсэхэд үүдсэн маргаанаас харж болно. Эргэлзэх үл итгэх нь их байсан ч Чингис хаан ууган хүүгээ хэзээ ч ялгаварлаж үзээгүйгээр үл барам хөвгүүдийн минь ах хэмээн хүндэтгэлтэй ханддаг байв.
Зүчи арван хэдэн наснаасаа эцгээ даган Монголын олон аймгийг нэгтгэх үйл хэрэгт зүтгэсэн төдийгүй харь орныг байлдан дагуулахад ч тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
1206 онд Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулан хүүхэд, дүү нартаа хувь хишиг хүртээхэд Зүчид бусдаас давуу 9000 өрх өгч, 1207 онд Зүчи Ойн иргэдийг дайлаад оруулж ирэхэд нь түүнд тэдгээр иргэнийг харъяат болгон өгсөн зэрэг нь Хаан эцэг нь түүнийг ялгаварлаж үзэхгүй байсныг харуулна.
1219 онд Чингис хааныг өрнө зүг дайлахаар мордох үес Есүй хатан түүнийг залгамжлагч хэн байх талаар дуртган сануулсанд Чингис хаан хөвгүүдээ цуглуулан хөвгүүдийн минь ахмад гээд Зүчид хандахад, Цагадай эсэргүүцэж маргаан үүсгэв. Чингис хаан түүнийг зэмлэхэд Цагадай, хөвүүдийн ах Зүчи бид хоёр хамсан хаан эцэгтээ хүчээ өгье гээд Өгөдэйг залгамжлагчид нэр дэвшүүлсэнд ёсоор болгосон тухай Монголын нууц товчоонд дурддаг.
Хаан эцгийн зарлигаар Зүчи 1219-1220 оны өвлийн турш Сырдарьяа мөрний адагт байх хот суурингуудыг байлдан эрхшээлдээ оруулжээ. Түүнийг Самаркандад ирэхэд Цагадай, Өгөдэй нарын хамт Ургенчийг эзлүүлэхээр илгээв. Тэд Ургенчийг бүслэн авсан боловч байлдааны явц удааширсан нь Зүчи, Цагадай нар тус хот хэний эзэмшил болох тухайд үг хэлээ ололцохгүй байсантай холбоотой байв. Удирдлагыг Өгөдэйд шилжүүлсэнд, хоёр ахдаа юуны урьд хотыг эзлэн авъя, түүний дараа хэний эзэмшил болохыг хаан эцэг шийдэх бус уу хэмээн хэлээд 7 хоног дайлан Ургенчийг эзлэн авчээ.
Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан эзлээд, газар нутгаа хөвгүүд дүү нартаа хуваан өгөхөд Зүчид Эрчис мөрнөөс баруунш, Хорезмоос умарш, монгол морины туурай хүрсэн газар оногджээ. Байлдааны дараа Цагадай,Өгөдэй нар цэргээ аван хаан эцэгтээ нийлж ирсэн бол Зүчи цэргээ аван хаан эцэгтэйгээ уулзалгүй өөрийн эзэмшил нутаг руу явжээ. Учир шалтгаан нь тодорхойгүй ч түүний дараа хэд хэдэн удаа дуудахад нь өвчтэй гээд ирсэнгүй. Үүнд хаан эцэг нь хилэгнэж, Зүчи авлаж явсан гэх замын хүний дам үгэнд итгэж бараг цэрэглэн дайлахад хүрч байтал хайрт хүү нь өвчний улмаас таалал төгссөн мэдээ ирж Чингис хаан ихэд гашуудаж байв. Зүчи хааны бунхан өнөөгийн Казахстан улсын нутагт бий. (С.Цолмон)
Рашид-ад-Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс эх хэлнээ хөрвүүлсэн Ц.Сүрэнхорлоо,
I, II боть, УБ., 2002
Рашид-ад-дин, Шашдирын чуулган хэмээх монголчуудын түүх оршивой, I-II, Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн хатагин Г.Аким, УБ.,2015
Юань улсын судар (монгол хэлээр)
Анхбаяр Д., Монголын Эл хант улс, УБ.,2006
Баярсайхан Д Хүлэгү хаанаас Абу са،ид хүртэл, Ил хаадын тухай өгүүллүүд,УБ.,2016
Лочин С., Алтан ордны хаад, Хаадын сан, УБ.,
Почекаев Р.Ю. Алтан ордын хаад. Орчуулсан Ш.Одонтөр. УБ.2013
Цолмон С., Монголын Алтан ордны улс, УБ.,2006
Монгол улсын түүх, Таван боть,III, УБ., 2003
Монголчууд, Дэлхийг эрхшээсэн морьтон дайчдын гүрэн (XII-XVII зуун),УБ.,2016
Золотая Орда в источниках. Т.I.Арабские и персидские сочинения, (орос хэлээр), М.,2003
Почекаев Р.Ю. Цари Ордынские, Биографии ханов и правителей Золотой орды, С-П.,2012
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он