Чингис хаан 1218-1224 онд Хорезмын хаант улсыг байлдан эзлээд буцаж явахдаа  ялалтаа тэмдэглэн Буха Сочихай нэрт газар хуралдай хуржээ. Тэр үед  Хавт Хасарын хүү Есүнгэ мэргэн нум сумаар  335 алд газар харваж түрүүлжээ. Түүний энэхүү хол харвасны дурсгалд зориулан босгосон гэрэлт хөшөө ОХУ-ын Чита мужийн Нерчинск хотын ойролцоох Хархираа, Хондуй голын бэлчирт байх нэгэн балгасны тууриас олджээ.

Хархираагийн, Хондуйн балгас хэмээн нэрлэгддэг тэрхүү хотын туурийг ОХУ-ын эрдэмтэд судлаад Хасарын хот гэдгийг тогтоож ордны туурийг нь малтан шинжилж олон үнэт дурсгал олдсон нь Эрмитажид хадгалагдаж байна..

Есүнгэд зориулсан хөшөөний бичиг нь эхлэхдээ Чингис хаан хэмээн мөр тэтгэн бичсэн байснаар Чингисийн чулуу хэмээн алдаршжээ.

Судрын чуулганд Есүнгэг бие өндөр, зуйвандуу улаан царайтай, урт сахалтай,тухайн үеийн улс төрийн хамгийн чухал үйл явдлуудад оролцдог хүндтэй нэгэн байсан  хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.

1229 онд Өгөдэйг их хаан өргөмжлөх ёслолд  зүүн түмний ноёдыг төлөөлөн авга Отчигин болон ах нарын хамт оролцов. 1253 онд Жалардайтай хамт Гуулин улсыг, 1256 онд Мөнх хааныг дагаж Сүн улсыг дайлахад тус тус оролцов. Хубилай, Аригбөх нарыг тэмцэлдэхэд Есүнгэ Хубилайг дэмжиж байсан ба 1260 онд Шандуд Хубилайг хаан  өргөмжлөх ёслолд голлох үүрэгтэй оролцжээ. Хубилай хаан түүнийг Зүүн түмний цэргийг ерөнхийлөн захирагчаар томилжээ.

Хубилай хаан, Аригбөхийн цэргийг Орхон, Туулын савд хүртэл мөрдөн цохиж, Хархорумыг эрхэндээ оруулан авахад зүтгэл гаргасан Есүнгэд алтан тамга шагнаж, түүнийг цэргийнх нь хамт Хархорумыг сахиулан үлдээгээд, цэргийнхээ гол хүчийг авч Шанду руу буцжээ. 1261 онд Аригбөх Есүнгэ ноёны цэргийг довтлон цохиж Хархорумыг буцаан авчээ.

1264 онд Аригбөх Хубилай хаанд бууж өгсөн ба буруутныг асуун шүүх хуралд Есүнгэ оролцсон ба түүнийг настай хүн байсан тухай тэмдэглэжээ. Есүнгэгийн нас барсан он тодорхойгүй ч тэр үйл явдлаас хойш түүхэнд  нэр тэмдэглэгдээгүй учир удалгүй  нас барсан бололтой. (С.Цолмон)