Адил утгатай үг | Гүүш хаан |
Хамаа бүхий үг | Далай лам, Баатар хунтайж, Цогт тайж |
Төрөл | түүхэн зүтгэлтэн |
Цаг үе | XVI-XVII зуун |
Салбар | улс төр |
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) | Ойрадын 5 барсын нэг, Гүүш хан, Дай гүүшир, Данзанчойжал |
Хүйс | Эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | 1582 |
Нас барсан он, сар, өдөр | 1654 |
Овог, аймаг | Дөрвөн ойрад, Хошууд |
Албан тушаал | Хөх нуурын Хошуудыг үндэслэгч |
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) | Өндөр өвөг нь Чингис хааны дүү Хавт Хасар, өвөг эцэг нь Бүүвэй Мирзэ, эцэг нь Ханай ноён хонгор, эх нь Ахай хатан, ахмад хүү нь Даян тайж (Очир хаан), Дорж далай хунтайж,отгон хүү Дашбаатар |
XVII зуунд Түвэдийн дотоод улс төрийн байдал үймээнтэй байж зарим хэсэг нь баруун тийш нүүдэллэж, үлдсэн хэсэг нь хөрш улсуудтай үе үе дайтаж байжээ. Ойрадын цэрэг Хотонг дайлахад Төрбайх 13 настай оролцож байв. 1607 онд Халх,Ойрадын хооронд хямрал будлиан үүсэхэд зохицуулан эедүүлсний учир Халхын ноёд болон Цагаан номун ханаас Төрбайхад “Гүүш” цол олгосноос хойш ”Гүүш хаан” хэмээн алдаршив. 1635 онд V Далай ламаас тусламж хүсч элч ирэхэд ойрадын ноёд чуулалдаж, газар дээр нь урьдчилан байдлыг тандан мэдэх нь зүйтэй гэсэн шийдвэр гарчээ.Төрбайх гүүш хан Цоросын Хотогчин нарын зэрэг арваад хүнийг авч Лхаст очин V Далай лам Лувсанжамц, Банчин эрдэнэ нартай уулзаж, цэргийн тусламж үзүүлэхээр тохиролцжээ. 1636 оны намар Төрбайх дөрвөн Ойрадын цэргийг удирдан нутгаасаа мордож Мянган Ямаат уулын орчимд өвөлжөөд, 1637 онд Цогт тайжийн цэрэгтэй байлдсан аж. Цус асгаруулсан ширүүн тулалдаан болж Цогт тайж өөрөө амь үрэгдэн ойрадын цэрэг ялжээ. Түүнээс үүдэн тулалдаан болсон газрыг Их, бага улаан хошуу хэмээн нэрийдэх болсон хэмээн нутгийнхан домоглодог. 1638 онд V Далай лам ялалтыг нь үнэлэн Төрбайх гүүш ханд “Данзанчойжал, Цоросын Хотогчин баатарт “Эрдэнэ” цол олгосноор Эрдэнэ баатар хэмээгдэх болжээ. Гүүш хаан үлдэж цэргээ буцаахдаа Эрдэнэбаатарт Аминдара нэрт охиноо өгч ураг барилдан, өөрийн харъяатыг Хөх нуурт ирүүлэхийг хүссэн байна. Төрбайх Гүүш хааны хүсэлтийг Дөрвөн Ойрадын чуулганы ноёд хүлээн авч, Ойрадын нутгаас Гүүш ханы албат дээр Хошууд Хөндлөн увш, Торгууд мэргэн жонон, Цорос Ончон сэцнийг албаттай нь Хөх нуур руу шилжүүлэн суурьшуулснаар Хөх нуурын хошуудууд гэгдэх болов. Гүүш хаан Далай лам, Банчин богдтой тохиролцсоны дагуу 1639-1640 онд Кам, 1641-1642 онд Умард Түвэдийн Үй, Цан орныг тус тус эзэлж, улааны шашинтны холбоотон Бэри аймгийн хан Донёддорж, Занба хаан Данзанвамбо нарыг устган бүх Түвэд орныг эрхшээлдээ оруулжээ. Түвэд улсад олон жил үргэлжилсэн шашин, улс төрийн тэмцэлд Гүүш хааны тусламжтайгаар шарын бүлэглэл ялж, Түвэд орныг нэгтгэх үйл явц хэрэгжив. 1640 онд Төрбайх Гүүш хаан Тарвагатайн Улаан бураад чуулсан Халх Ойрадын чуулганд оролцож, ”Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг батлалцжээ. 1642 онд Түвэдийн төр, шашны тэргүүнийг өргөмжлөх ёслол болж, Гүүш хан Төрбайхыг Түвэд улсын хаан ширээнд, V Далай лам Лувсанжамцыг Түвэдийн Бурхан шашны тэргүүнээр тус тус өргөмжилжээ. Тийнхүү Түвэд, Хөх нуурын дээд засаглал нь Гүүш хааны мэдэлд оров. Гүүш хаан Түвэд, Хөх нуурын эрх баригчийн хувьд Манж улсын хаадтай удаа дараа элч солилцон харилцаж байв. Төрбайх хаан Хөхнуурын монголчуудыг зүүн, баруун гарт хувааж, 10 хөвүүддээ өгч захируулжээ. 1655 онд Төрбайх Гүүш хаан 73 насандаа нас нөгчжээ. (С.Цолмон)
Ойрадын түүхэн сурвалж бичиг. Эрдэнэ нар эмхэтгэн тайлбарлав, ӨМСХХ,ХХ.,1985
Далай Ч., Ойрад монголын түүх, УБ.,
Дашбадрах Д., Монгол-Түвэдийн улс төр,шашны харилцааны түүх (XVI-XVIII зууны эхэн ),УБ.,1998
Намсрай., Дөрвөн ойрадын түүх, ӨМСХХ, ХХ.,1993
Сүхбаатар На., Монголын түүхийн тод бичгийн сурвалжууд,УБ.,2006
Монгол улсын түүх,дөтгөөр боть IV,УБ.,2003
Их цааз (Великое уложение) Памятник монгольского феодального права XVII в. Ойратский текст,Транслитерация сводного ойратского текста, реконструированный монгольский текст и его транслитерация,перевод,введение и комментарий С.Д.Дылыкова, М.,1981
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он