Төр гэрэлт хаан. (С.Жигмэдсүрэн, Г.Буяногтох. Манж гүрний хураангуй түүх. УБ., 2010. 57-р тал).

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Шинжиан, Нанкины гэрээ, хар тамхи
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе XVIII-XIX зуун
Салбар улс төр
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Мяньнин, Доро элдэнгэ, Даогуан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1782
Нас барсан он, сар, өдөр 1850
Овог, аймаг Манж, Айсингиоро алтан ураг
Төрсөн газар Чин улсын нийслэл Бээжин дэх хааны ордон Бор хотод
Албан тушаал Манж Чин улсын наймдугаар хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өвөг нь Тэнгэр тэтгэсэн хаан, эцэг нь Сайшаалт ерөөлт хаан, эх нь хитара овгийн манж хатан Шяошуруй , 6 хатан, 7 агь, 6 гүнжтэй

Төр гэрэлт хаан

Төр гэрэлт нь 1820–1850 онд төр барьсан Манж Чин улсын наймдугаар хаан.

Мяньнин 9 настайдаа буга агнаж Тэнгэр тэтгэсэн хаан өвгөө гайхашруулж, 1813 онд Бор хотод халдсан Цагаан лянхуа бүлгийн алуурчдын үйл ажиллагааг зогсоож нэр нь алдаршжээ. Түүний төр барьсан үед төр засгийн алба авилгад идэгдэж, байгалийн гамшиг, бослого хөдөлгөөн тасрахаа больжээ. Дээр нь Европын худалдаачид хар тамхи оруулж  ирэх болсноор улс орны эдийн засаг сүйдэж, эмх замбараагүй байдал газар авч бууран доройтохын замд оржээ. Улсад нь хар тамхины дайн дэгдэж, дайны нөхөн төлбөр,эмх замбараагүй байдал зэрэг нь улс орны эдийн засгийг ихээхэн сулруулж түүний эсрэг цогц бодлого явуулах шаардлага тулгарчээ.

Англи, Франц, Япон, АНУ зэрэг өндөр хөгжилтэй орнууд гадагш улс төр, эдийн засгийн идэвхитэй бодлого явуулж  Манж гүрний дотоодод өөрийн  нөлөөний хүрээ, эрх мэдлийг тогтоохоор өрсөлдөж түүний эсрэг хүчин мөхөсдөж байв. Тиймээс Манж Чин улсын дотоод дахь эмх замбараагүй байдлыг дэвэргэж, тохиолдсон бэрхшээлийг нь чадамгай ашиглаж өөрсдийн шаардлагыг хэрэгжүүлж байв.

Их гүрнүүд эхлээд шашны төлөөлөгчөө, дараа нь цэргийн хөлөг онгоцоо явуулж улмаар газар нутгийг нь эзлэн авдаг тэр л зарчмаар Манж улсад хандаж байв.

1820 оны үеэс Шинжиан руу Кокандын Жахангир хожа үе үе довтолсоор 1826 онд Кашгар, Яркенд, Хотаныг эзлэн авчээ. Дараа жил нь түүнийг урвагч нар барьж Бээжинд хүргэснээр бослого дарагджээ.

1822 онд Шаньдун, 1830-1832 онд Гуандун, Хайнань, 1833 онд Сычуань, Хүбэй, 1835 онд Шаньси мужид бослого дэгдэж байсан бол 1832 онд Хунаньд, гарсан яо ардын, 1830-1833 онд гарсан Тайваний бослогыг  тус тус дарах гэж хүч  нь мөхөстөж гадагш бодлого явуулж чадахгүйд хүрч байв. Англи  улс Манж Чин улсад  их хэмжээний хар тамхи нэвтрүүлснээр 1840 онд Хар тамхины дайн болж ихээхэн  хохирол амсчээ.

1842 онд “Нанкины гэрээ” хэмээх огт ашиггүй гэрээ байгуулснаар Кантон, Шанхай зэрэг 5 боомтоор Англиас хар тамхи нэвтрүүлэх үүрэг хүлээжээ. Бас Англи улс  Хонконгийг  эзэмшилдээ авч, дээр нь  дайны зардал, устгуулсан хар тамхины  нөхөн төлбөр зэрэг их хэмжээний мөнгийг Манж Чин улсаас гаргуулах болж улс орны санхүү хүнд байдалд оржээ.

1824 онд Манж улсын Төр гэрэлт хаан амины өрийг төлөөлөн төлүүлэх зарлиг гаргажээ. Тэр зарлигт, худалдаачдад өр тавьж, нутгаасаа хэрэн гарч одогсод, өрөө төлөх чинээгүй ядуус, нас барагсдын өрийг, нэгдүгээрт, төрөл төрөгсдөөс нь гаргуулан өгч байх, хоёрдугаарт, өртэй  хүмүүс төрөл төрөгсөдгүй буюу байвч өр төлөх хөрөнгөгүй бол хошууны засаг, туслагч түшмэд, харъяат ардуудад тулган төлүүлбэл зохино гэж заасан нь Монгол дахь хятад худалдаачдыг дэмжиж эдийн засагтаа нэмэр болгохыг зорьсон бололтой.

Төр гэрэлт хаан 1850 онд  нас баржээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Алтан улсын түүх. Түдэн,Өлзийт нар орчуулав. Үндэстний хэвлэлийн хороо,1988.

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, 11 дэвтэр, Эрхлэн хэвлүүлсэн А.Цанжид, УБ.,2010

Жигмэдсүрэн С., Буянтогтох Г., Манж гүрний хураангуй түүх, УБ.,2010.

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ.,2003

Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ.,1963

Непомнин О. Е. История Китая: эпоха Цин. XVII — начало XX века,М., 2005.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол