Түгээмэл элбэгт хаан. (С.Жигмэдсүрэн, Г.Буянтогтох. Манж гүрний хураангуй түүх. УБ., 2010. 59-р тал).

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Хар тамхины дайн, Сэнгэренчин, Манжуурын нутаг
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе XIX зуун
Салбар улс төр
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) оны цолыг нь манжаар Губчи элгиенгэ, хятадаар Шяньфөн (Xianfeng) Айсингиоро Ижу
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1831
Нас барсан он, сар, өдөр 1861
Овог, аймаг Манж, айсингиоро
Төрсөн газар Чин улсын нийслэл Бээжин дэх хааны зуны ордонд
Албан тушаал Манж Чин улсын есдүгээр хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Элэнц өвөг нь Найралт төв хаан, хуланц өвөг нь Тэнгэр тэтгэсэн хаан, өвөө нь Сайшаалт ерөөлт хаан, эцэг нь Төр гэрэлт хаан, эх нь манжийн ниохуру овогт Чуань хатан (1834 оноос Шяочуаньчөн их хатан гэх болсон) төрсөн., 4 хатан, 1 агь, 2 гүнжтэй

Түгээмэл элбэгт хаан

Түгээмэл элбэгт 1850–1861 онд төр барьсан Чин улсын есдүгээр хаан

Түүний төр барьсан жилүүдэд Манж Чин улс хямралд автаж Тайпингийн бослого, Хар тамхины II дайн дэгдсэн хүнд үе байв. Бослогыг дарах, дайныг хэрхэн зогсооход гол анхаарлаа хандуулжээ. Сүнзийн цэргийн ёсны бичиг зэрэг цөөн хэдэн номыг хятад хэлнээс орчуулуулжээ.

1850 оны хавар Төр гэрэлт хааны нэр заасан Ижу ханхүүг  хаан ширээнд өргөмжилжээ. Тэр үед улс даяараа бослого тэмцэлтэй хүнд үе байв. 1850–1864 онд Өмнөд нутагт христийн шашинт хятад үндэстэн Хун Шючуань удирдсан Тайпингийн бослого дэгдэж, улс байгуулснаа зарлаж 1853 онд Наньжинг эзлэн авчээ. 1851-1868 онд умард нутагт Нианы бослого, 1854-1873 онд мяо үндэстний бослого, 1856 онд Юньнаньд Пантайн бослого тус тус дэгдэж улс орон даяар дайны байдал үүсчээ. Өмнөд нутагт хятад жанжин Зөн Гуофань, умард нутагт монгол жанжин Сэнгэ ренчин нар хааны цэргийг удирдаж бослогыг дарахаар тэмцэж байв.

1860 онд Хаант Орос-Бээжингийн нэмэлт гэрээ байгуулсан ба уг гэрээгээр Орос улс  Монголд худалдаа хийх эрх олж Ар Монголд консулын газраа нээсэн ба Орос улсын анхны консулаар Я.П.Шишмарев Их Хүрээнд ирж ажиллажээ. Түгээмэл элбэгт хааны төр барьж байх үед Манжуурын нутгаа Хаант Орост алджээ.

Англи-Францын хамтарсан цэргийн хүчин Хар тамхины хоёрдугаар дайныг эхлүүлж Тяньжин боомтоос эхлэн довтолжээ. Монгол жанжин Сэнгэ ренчин 10000 гаруй цэргээ удирдан Англи, Францын цэргүүдтэй амжилттай тулалдаж байсан боловч галт зэвсгийн хүчинд түрэгдэн ялагджээ.

1858 онд Манж Чин улс Хаант Оростой гэрээ хийж  Амур мөрний зүүн эргийн газар нутгийг авчээ.

1860 онд Англи, Францын цэргүүд хааны зуны ордныг эзлэн авсан мэдээг сонссон Түгээмэл элбэгт хааны бие муудаж 1861 онд Чэндэ (Халуун гол) хэмээх амралтын газарт 30 насандаа өөд болжээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Алтан улсын түүх. Түдэн,Өлзийт нар орчуулав. Үндэстний хэвлэлийн хороо,1988.

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, 11 дэвтэр, Эрхлэн хэвлүүлсэн А.Цанжид, УБ.,2010

Жигмэдсүрэн С., Буянтогтох Г., Манж гүрний хураангуй түүх, УБ.,2010.

Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ.,1963

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ.,2003

Международные  отношения в Центральной Азии в XYII-XYIII,М.,1989

Непомнин О. Е. История Китая: эпоха Цин. XVII — начало XX века,М., 2005.

Evelyn S. Rawski, The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions 

                University of California Press,  1998,


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол