Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан. (С.Жигмэдсүрэн, Г.Буянтогтох. Манж гүрний хураангуй түүх. УБ., 2010. 49-р тал).

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Шинжиан, Зүүнгарын хаант улс, Энх-Aмгалан хаан
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе Манж Чин улс
Салбар улс төр
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) Нэр Хунли, оны цолыг манжаар Абкай вэхиехэ, хятадаар Тяньлун
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1711
Нас барсан он, сар, өдөр 1799
Овог, аймаг Манж, Айсингиоро алтан ураг
Төрсөн газар Бор хот
Албан тушаал Манж Чин улсын зургаадугаар хаан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өндөр өвөг нь Тэнгэрийн сүлдэт хаан, элэнц өвөг нь Эеэр засагч хаан,өвөө нь Энх-амгалан хаан, эцэг нь Найралт төв хаан,эх нь Шяошөншян, 17 хатан, 20 татвар, 17 хүү төрснөөс насанд хүрсэн нь 11, 10 охин төрснөөс насанд хүрсэн нь 5 байв.

Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан

1735–1796 онд төр барьсан Манж Чин улсын зургаадугаар хаан,

Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан бол бичиг ном, цэрэг зэвсгийн эрдэмд нэвтэрсэн, улс төрийн бодлогоч нэгэн байжээ. Тэрбээр өндөр боловролтой нэгэн байсан ба эцэг, өвгөдийнхөө нэг адил франц зөвлөх, орчуулагчтай байв. Уран зураг, хаш зэрэг үнэт эдлэл цуглуулдаг,түүх, шашин, яруу найрагт дуртай шүлэг бичдэг байв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан гадаад, дотоодод маш идэвхитэй бодлого явуулж 1735–1736 онд мяогийн бослогыг дарж, 1755-1759 онд ойрад монголын Зүүнгар улсыг мөхөөж үлэмж газар орныг улсдаа нэгтгэн Синьцзян (шинэ хязгаар) хэмээн нэрийдэв. Амарсанаа, Чингүнжав нарын бослогыг дарж бүх Монголыг эрхшээлдээ оруулсан төдийгүй Түвэд, Бирм, Тайвань, Балба, Вьетнам   зэрэг олон орныг дайлж ихэвчлэн ялж газар нутгаа өргөтгөн эрх мэдлээ нэмэгдүүлэв. Ойрадыг эзлэсэн түүхэн гавъяаныхаа тухай “Зүүнгарын газрыг төвшитгөн тогтоосон бодлогын бичиг” хэмээх 172 дэвтэр түүхэн сурвалжийг бичүүлжээ. Тэрбээр манж, монгол, хятад гурван хэлийг сайн эзэмшсэн ба манж хэлний толь бичиг, дүрмийн ном хэвлүүлж байв.

1739 онд Улсын төв сүм Найралт найрамдах сүмийн үйл ажиллагааг дэмжиж тус сүмд шарын шашны сургууль-сүм хийд байгуулж, монголоос 500 залуу ламыг сургах зарлиг гаргаж байжээ. 1742-1749 оны үед Ганжуурын тайлбар Данжуурын нийт 230 гаруй ботийг төвд хэлнээс монгол хэлнээ орчуулан Бээжинд модон бараар хэвлэн тараалгасан байна.

Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан Чингүнжав, Амарсанаа нарын бослогыг харгислан дарсныхаа дараагаас монгол руу явуулах бодлогоо чангатгасан юм. Чингүнжавын бослогыг дэмжсэн II Жибзундамба хутагтын үйлдлээс үүдэн богдуудын хойд дүрийг Монголоос бус, Түвэдээс тодруулж байх зарлиг гаргаж, 1757 онд Жибзундамба хутагтын төрийн аливаа хэргийг Шанзудбын яамны тэргүүн Эрдэнэ шанзудбад эрхлүүлэх болгож, хутагтын улс төрийн эрхийг нь хязгаарлав. 1761 онд Манжийн засгийн газраас монголчуудыг Чин гүрний албыг саадгүй залгуулахын тулд хятадын худалдаачдаас мөнгө, эд бараа, мал зэрэг зүйлийг жилийн 36 хувийн хүүтэй зээлдэн авч, дараа нь төлж болохыг хуульчлан тогтоов. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан 61 жил хаан суугаад амьд ахуйдаа 1796 онд хүүдээ хаан ширээгээ шилжүүлж, гурван жилийн дараа 1799 онд өөд болжээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Алтан улсын түүх. Түдэн,Өлзийт нар орчуулав. Үндэстний хэвлэлийн хороо,1988.

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, 11 дэвтэр, Эрхлэн хэвлүүлсэн А.Цанжид, УБ.,2010

Жигмэдсүрэн С., Буянтогтох Г., Манж гүрний хураангуй түүх, УБ.,2010.

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ.,2003

Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ.,1963

Непомнин О. Е. История Китая: эпоха Цин. XVII — начало XX века,М., 2005.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол