Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хувилгаан, хутагт
Хамаа бүхий үг Жибзундамба хутагт, Далай лам, Манжийн хаад
Цаг үе XVII-XX зуун
Хэний хаанчлалын үед Манжийн эрхшээлийн үе
Үндэслэн байгуулагч Манжийн хаад
Угсаа Монгол
Бүс нутаг Халх Монгол
Үүсч байгуулагдсан он цаг XVII зуун
Татан буугдсан он цаг 1923 онд Ардын Засгийн газраас батлан гаргасан “Монгол улсын нутгийн захиргааны дүрэм”,”Монголын олон засаг ба засаг бус ван гүнгүүдийн эрх хэмжээний дүрэм”, 1929 онд БНМАУ-ын Засгийн газраас Богд Жавзандамба ба бусад хутагт нарын “хойт дүрийг тодруулах” –ыг хориглосон тогтоол батлагдан гарснаар тамгатай хутагт нарын эрх хэмжээ, үйл ажиллагаа дуусгавар болсон байна.
Салаа салбарууд Шашны засаг захиргааны зохион байгуулалт

Тамгатай хутагт

Манжийн засаг захиргаанаас 500-гаас дээш шавь бүхүй зарим хутагтад онцгойлон үзэж шавь нараа захирах тамга олгосноор Тамгатай хутагт нар буй болов. Хожим энэ шалгуур нь 700-гаас дээш шавьтай байх болж нэмэгджээ. Тамгатай хутагт нарын бусад хутагт хувилгаадаас ялгагдах нь тэд тодорхой газар эзэмшилтэй байсан бөгөөд уг гарсан хошуунаас нь эсвэл хэд хэдэн хошууны нутгаас эзэмшил газар таслан өгчээ. Тамгатай хутагт нарын нутаг дэвсгэр нь хэмжээгээрээ төдийлэн их биш боловч засаг хошуудын нэгэн адил тодорхой хил заагтай байжээ. Халх Монголд 13 тамгатай хутагт байж тэдгээрийн зарим нь 8 үе, зарим нь 2 ба түүнээс дээш дүр хувилан тодорч байжээ.

Манжийн төрөөс Тамгатай хутагт нарыг буй болгосон гол зорилго нь засаг захиргааны нэгжийг улам бүр жижигрүүлэх, эрх мэдлийг олон хүнд хувааж олгосноор нэгдэн нийлэх боломжийг нь хязгаарлахтай холбоотой байв. Хошууны хүн ам, шавь нарын хооронд газар нутгийн маргаан тэмцэл үргэлжид гарч байсан болон Засаг ноёндоо захирагдахыг хүсэхгүй бие даан тусгаарлахыг хүссэн хутагтуудын явууллага ч мөн нөлөөлж тамгатай хутагт үүсэх гол шалтгаан болжээ.             

Шашны хутагт нарыг язгууртан сурвалжит гэр бүлээс тодруулдаг байсныг Манжийн төрөөс хориглож 1758 онд Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан II богд Жавзандамба хутагтаас хойшхи  бүх хойд дүрийг Төвдөөс тодруулан залах, бусад хутагт, хувилгаадыг энгийн ардын гэрээс тодруулж   байхаар зарлиг буулгажээ. Энэ нь II Богд Жавзундамба манжийн түрэмгийллийг эсэргүүцсэн Чингүнжавын бослогыг  дэмжсэнээс үүдэн  тийнхүү шийдвэр гаргажээ.

 ХХ зууны эхэнд Тамгатай хутагт нарын мэдэлд  Халх дөрвөн аймгийн өрх амын  20-иод хувь, мал сүргийн 10 гаруй хувь байжээ. Тамгатай хутагтуудын шавь нар нь хошууны ардуудын нэгэн адил тус тусын хутагт нарын нутаг дэвсгэрт оршиж түүнээс гадагш гарах эрхгүй байжээ. Тамгатай хутагт нь Жавзандамба хутагтад захирагдахгүй, харин Засаг ноёдын адил аймгийн чуулгандаа захирагдах ба тэдний давуу тал нь алба  татвар авах эрх нь засаг ноёны адил хязгаарлагдмал бус юм.

Тамгатай хутагтын шавийн хэргийг шанзудбын газар эрхэлж харьяат шавь нарын аливаа хэрэг заргыг таслан шийдвэрлэх, тэдний өрх ам, хөрөнгө чинээний данс бүртгэлийг хөтлөж тэднээс алба, гувчуур татварлах асуудлыг гүйцэтгэнэ.

Хутагтуудын шавь нь цэрэг харуул, өртөөний албанаас чөлөөлөгдөж өөрийн харьяат хутагт нар, хүрээ хийд ном бурхан тахил шавийн ба орон нутгийн засаг захиргааны  алба залгуулж байсан нь сум ардын албан татвараас арай хөнгөн байжээ.

Монголын 13 тамгатай хутагт нь: 1.Шашныг мандуулагч, амьтныг жаргуулагч  Жавзундамба хутагт (Монголд хувилан төрсөн 8 дүр), 2.Эрдэнэ зая бандида Лувсан пэрэнлэй, 3. Чин сүжигт номун хан Лувсанноровшарав, (4 дүр), Хамба шива ширээ хутагт Лувсанцэвээн, 5. Сэцэн хан аймгийн Ялгуулсан хутагт (7 дүр) , 6. Самади багш Номун хан түгээмэл сайтай Гүжир хамба Жалханз (8 дүр), 7. Эрдэнэ мэргэн бандид Номун хан Жамъян (Монголд хувилан төрсөн 7 дүр) 8. Ялгуулсан хутагт Тугандамбийням (6 дүр), 9. Нар банчин хутагт Бадамдорж(6 дүр), 10. Бигэрийн хутагт Номун хан (5дүр), 11.Егүзэр ачит Эрдэнэ мэргэн хамба,Ялгуулсан чин зүтгэлт үнэн сүжигт хутагт(4 дүр) 12. Хамба хутагт номун хан (2 дүр),13.Наран хутагт (4 дүр) нар байжээ.

Тамгатай хутагт нараас Жалханз хутагт С.Дамдинбазар 1921 оны 1-3 сарын хооронд Барон Унгерний сэргээн тогтоосон Монголын Засгийн газрын Ерөнхий сайд, 1922 оны 2-р сараас 1923 оны 5сар хүртэл Ардын Засгийн газрын Ерөнхий сайдын албыг тус тус  хашиж байв. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Дагвадорж Д.,  Монголын шашин суртахууны тайлбар толь. УБ.1995

Дашбадрах Д.,  Монголын хутагтууд, УБ.2004

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ.,1963

Очир А., Гэрэлбадрах Ж.,  Халхын Засагт хан аймгийн түүх, УБ.2003

Пүрэвжав С., Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ.1978

Хүрэлбаатар Л., Хоёр их хутагт, УБ.,1995

Хүрэлбаатар Л.,Огторгуйн цагаан гарди, УБ.,2008

Цэдэв Д., Их шавь, УБ.,2013

Майский И.М.  Монголия  накануне Революции, М.,1960


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол