Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Ойрадын чуулган дарга
Хамаа бүхий үг Зая бандида Намхайжамц, V Далай лам, Баатар хунтайж
Төрөл түүхэн зүтгэлтэн
Цаг үе XVII зуун
Салбар улс төр
Хүйс Эр
Төрсөн он, сар, өдөр Тодорхойгүй
Нас барсан он, сар, өдөр 1680
Овог, аймаг Хошууд аймаг, гөрөөчин отог
Албан тушаал Дөрвөн ойрадын чуулган дарга
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) Өндөр өвөг нь Хавт Хасар, 8-р үеийн ач Үрүгтөмөр,элэнц өвөг нь Бүүвэй Мирзэй, өвөө нь Ханай ноён Хонгор, эцэг нь Байбагас, эх нь Гүнж хатан, хатад нь Пунцагролма, Доржравдан, хөвгүүд нь Эрдэнэ хунтайж, Галдамба нар

Очирт сэцэн хан

XVII зууны Ойрадын түүхэн зүтгэлтэн Очирт сэцэн хан нь 1637-1676 он хүртэл Ойрадын чуулганыг даргалж байв.

Төрбайх гүүш ханыг Хөх нуурт суурьших болсноос хойш Ойрадын чуулган даргыг сонгоход санал нэгдээгүйн улмаас Эрдэнэбаатар хунтайж, Очирт сэцэн тайж нар хамтран  чуулганы эрхийг барьж байсан ба түүхэнд “хоёр тайжийн үе” хэмээн нэрийджээ.

1640 онд Очирт сэцэн тайж Тарвагатайн Улаан бураа хэмээх газар хуралдсан “Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд”-ын их чуулганд оролцож “Их Цааз”-ыг батлалцаж байв.

1645 онд Очирт сэцэн тайж, Цоросын Эрдэнэбаатар хун тайж нар Хасагийн Янгир хаантай байлдахаар ойрад ноёдын хүчийг хамтатгахад Хошуудын Хөндлөн убаш хугацаа алдсанаас ялагдалд хүргэжээ. Очирт сэцэн тайж дүү Аблайтайгаа өмч эзэмшлээ булаалдан эвдрэлцэж түүнийг ялсанд тэр Хөндлөн убаштай нэгджээ.

1646 онд хоёр этгээд  Илийн Хар талын Хөх уснаа тулгаран байлдаж хоёр тайжийн цэрэг ялсан ч ойрадын дотоодод хагарал үүсчээ. Зая бандида тэднийг эвээр зохицуулахыг чармайж байв. Очирт сэцэн тайж Түвэдийн V Далай лам, IV Банчин-Эрдэнэ нартай  харилцаатай байсан ба 1650 онд Ойрадын 250 гаруй хүүхдийг Цаст Түвэдийн оронд шашны номд сургахаар илгээж байв. Тэрбээр Зая бандида Намхайжамцын ойрадад шашин дэлгэрүүлэх үйл ажиллагааг бүх талаар дэмжиж байв.

1665 онд Түвдэд хувилан тодорсон Намхайжамцын  хойт дүрийг Ойрад нутагт залахаар Очирт сэцэн хан тэргүүтэй  нөлөө бүхий язгууртнууд  Түвэдэд очиж удаа дараа хүсэлт гаргаж байсан ч Түвэдийн эрх баригчид  зөвшөөрсөнгүй.

1666 онд Түвдийн V Далай ламаас Очирт сэцэн тайжид “Хан” цол олгосон тэр үеэс Очирт сэцэн хан хэмээгдэх болов. 1652 оны өвөл Очирт сэцэн хан Буруд /киргиз/-ыг довтолж эрхшээлдээ оруулжээ. 1671 онд Баатар хунтайжийг залгасан Сэнгэ хунтайж хорлогдож, түүний дүү Галдан Түвдээс дуудагдан ирж Цорос аймгийг захирах болжээ. Галдан ахын хунтайж цолыг залгаж Очирт сэцэн ханы дэмжлэгээр нэр хүнд нь өсч ойрадын олон дагах болов.

1674 оны зун Очирт сэцэн хан цэрэглэн мордож, Галдан бошготод халдаагүй боловч дагаж орсон хүмүүсийг буцаан авчээ. Тэр үеэс  Галдан, Очирт сэцэн хан нарын зөрчил гүнзгийрэв.

1676 онд Галдан хунтайж, хадам өвөг Очирт сэцэн ханыг дайлж түүнийг эрхшээлдээ оруулж авснаар Зүүнгарын хаант улс байгуулагдав. 1680 онд Очирт сэцэн хан Бор талд нас барав. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Баатар убаши түмэн, Дөрвөн Ойрадын түүх /Хэвлэлд бэлтгэсэн Х.Лувсанбалдан/ CSM Tom XIX УБ., 1976

Батмөнх Б.,  Зая Бандида Огторгуйн далай.УБ., 2004

Ойрад түүхэн сурвалж бичиг. Хэвлэлд бэлтгэсэн Бадай,Эрдэнэ,Алтан-оргил.ӨМСХХ, ХХ.,1985

Раднабадра. Рабжамба Зая бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх энэ мэт болой,// CSM. T.Y, Fasc 2. Redigit Prof,Dr,Rintchen,УБ.,1959

Далай Ч., Ойрад Монголын түүх,тэргүүн боть,УБ.,2002

Намсрай., Зүүнгар хаант улсын түүх, ӨМАХХ.,1996

Цолмон С., Галдан бошгот хаан, Нийгэм улс төрийн үйл ажиллагаа (1644-1697),УБ.,1994

Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть,УБ.,2003

ИХ ЦААЗ “Великое уложение”. Памятник монгольского феодального права XVIIв. Ойратский текст Транслитерация сводного ойратского текста, реконструированный монгольский текст и его транслитерация,перевод,введение и комментарий С.Д.Дылыкова, М.,1981

Златкин И.Я.  История Джунгарского ханства, М.,1983


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол