Адил утгатай үг | Огторгуйн далай |
Хамаа бүхий үг | Далай лам, Банчин Эрдэнэ |
Төрөл | түүхэн зүтгэлтэн |
Цаг үе | XVI-XVII зуун |
Хэний хаанчлалын үед | Ойрадын чуулган дарга Байбагас, Очирт тайж |
Салбар | Шашин, соёл |
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) | Рабжимба Зая бандида, Зуугийн рабжимба, Агба сэцэн, Богд Зая бандида, Ойрадын Зая бандида |
Хүйс | Эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | 1599 |
Нас барсан он, сар, өдөр | 1662 |
Овог, аймаг | Хошууд, Гөрөөчин, шангас |
Албан тушаал | Ойрадын шашин, соёлын тэргүүн |
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) | Өвөг нь Хүнхүй Заяач, эцэг нь Баавхан , өргөсөн эцэг нь хошууд Байбагас |
Ойрадын шашин соёлын зүтгэлтэн Намхайжамц нь 1617 оноос Түвэдэд 20 гаруй жил шашин номд суралцаад Зуугийн Рабжамба цол хүртэн, 1639 онд монгол нутагтаа иржээ. Ижил зай, Халх монгол, Ойрадын нутгаар явж ноёд, язгууртнуудын номын багш болж, сүм дуган байгуулах, хурал номын дэг жаяг тогтоох зэргээр сүсэгтэн олныг буян номын үйлд дагуулж шашин номыг дэлгэрүүлэн соён гэгээрүүлэх их үйлсэд хүчин зүтгэжээ. Зөвхөн шашны үйл төдийгүй улс төрийн хэрэгт ч оролцож улсынхаа дотоодын эвдрэлийг намжааж, эв эеийг сахиулахад хувь нэмрээ оруулжээ.
1648 онд бурхны номын утгыг гажуудуулахгүйн тулд тод монгол үсэг зохиож шашны ном олныг орчуулсан соён гэгээрүүлэгч байв.
Түүний Намхайжамц хэмээх сахилын нэрийг монгол хэлээр Огторгуйн далай хэмээнэ. Тэрээр Байбагасын өргөмөл хүү болж 17 насандаа гэрээс гарч, 18 настайдаа Түвэдэд хүрч Брайбун хийдэд шашны гүн ухааны номд арван жил сурч Зуугийн рабжимба цол хүртжээ. Түүний дараа Агба дацангийн лам болж тарнийн ёсонд нэвтэрч Агба сэцэн хэмээн өргөмжлөгдөв. V Далай лам, IV Банчин эрдэнээс гэлэн сахил хүртэн үйлийн суудлын арван гэлэнгийн нэг болж Зая бандида хэмээн хүндлэгдэн алдаршив.
1638 онд Гурван их богд хэмээн алдаршсан V Далай лам Агваанлувсанжамц, IV Банчин эрдэнэ, Галдан ширээт хийдийн хамба Галдан тив нарын зарлигаар монгол хэлтнээ Зонхавын буюу шар малгайтны шашныг дэлгэрүүлэхээр 1639 онд эх нутагтаа иржээ.
Тэрбээр ойрад нутагтаа ирж улмаар Халхын Засагт хан, Түшээт хан, Сэцэн хан нарын урилгаар залагдан ном тавьж, Ижил Зайгийн Торгууд, Ил Тарвагатай, Алтай, Зүүн гарын нутгаар явж, шашин номын ёсыг номлож, шашин дэлгэрүүлэх үйлст хүчин зүтгэжээ. Шашин дэлгэрүүлэхдээ бөө, удган нартай тэмцэж, онгод шүтээнийг нь хураан авч шатааж, устгаж байв.
Зая бандида шашны ном зохиол орчуулахад алдаа мадаг гаргахгүйн тулд нийт сүсэгтэн олонд зориулж 1648 оны хулгана жил тод үсгийг зохиожээ. Шавь Раднабадра нь түүний намтрыг “Рабжимба Зая бандидын түүх сарны гэрэл” нэртэйгээр бичиж, түүндээ барс жилээс барс жилиийн хооронд 177 ном орчуулан тод үсгээр буулгасан гэж тэмдэглэн нэрсийг жагсаасан нь Намхайжамцын үйл ажиллагааны талаархи үнэтэй мэдээ болно. Зая бандида сайн орчуулагч төдийгүй, орчуулсан зохиолынхоо эцэст төгсгөлийн үгийг гүн агуулгатай, шүлэглэн бичдэг сайн яруу найрагч байжээ.
1662 онд Ойрадын Зая бандида шашин мөргөлийн хэргээр Түвэдэд очих замдаа усан барс жил нас нөгчжээ. (С.Цолмон)
Rab ‘byam ja ya pandida-yin touji sarayin gerel kemeku,1691, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн номын сан,Гар бичмэл
Батмөнх Б., Зая Бандида Огторгуйн далай, УБ.,2004
Бира Ш., БНМАУ-ын түүх,соёл,түүх бичлэгийн асуудалд, УБ.,1977
Дагвадорж Д., Монголын шашин суртахууны тайлбар толь, УБ.,1995
Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть, УБ.,2002
Дашбадрах Д., Монголын хутагтууд, УБ.,2004
Лувсанбалдан Х., Тод үсэг түүний дурсгалууд, УБ.,1975
Норов Ш., Зая бандида, Хөх хот.,1990
Сүхбаатар На., Монголын түүхийн тод бичгийн сурвалжууд,УБ.,2006
Хүрэлбаатар Л., Монгол орчуулгын товчоон, УБ.,1995
Цолмон С., Галдан хааны нийгэм улс төрийн ажиллагаа, УБ.,1994, II хэвлэл УБ.,2003
Чулуунбаатар Л., Нүүдэлчин Монголчуудын бичиг үсгийн соёл, УБ.,2002
Монгол улсын түүх, IV боть, УБ., 2003
Төв Азийн нүүдэлчдийн бичиг үсгийн товчоон, УБ.,2001
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он