Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Ховдын сайдын харьяа захчины захчины гүнгийн хошуу, Дөрвөдийн Үнэн зоригт хан аймгийн өрнөд засаг, захчины бэйсийн хошуу, Чандмань уулын аймгийн Ханбаатар уулын хошуу
Төрөл Хошуу
Цаг үе 1781-1931 он
Хэний хаанчлалын үед Тэнгэрийн тэтгэсэн
Харьяалал Ховдын сайд, Дөрвөдийн Үнэн зоригт хан
Байгуулагдсан он цаг 1781
Татан буугдсан он цаг 1931
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) Захчины гүнгийн хошуу
Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1925) Дөрвөдийн Үнэн зоригт хан аймгийн Захчины өрнөд засаг бэйсийн хошуу
1925 оноос хойш (1925-1931) Чандмань уулын аймгийн Ханбаатар уулын хошуу
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо 1 сум
1918 оны хүн амын тоо Байхгүй
Одоогийн Ховд аймгийн Үенч сум
Хошууны дотор байсан сүм хийд Захчины Ах дацан – Хутагтын дацан (1754)

Захчин гүнгийн хошуу (Үнэн зоригт хан аймаг)

XVIII-XX зууны үеийн Баруун Монголын нэг хошуу

    1754 онд Зүүнгарын харьяат урианхайг дайлаар орсон нэг замын цэргийг захирсан жанжин Саарал Зүүнгарын хилийг сахих захчин отгийн зайсан Хөгшин Мамудыг дагуулан оруулж авав. 1755 онд Мамудын харьяат ардыг сум хувааж, хошуу зохиогоод түүнд захируулжээ. Мамуд Зүүнгарыг дайлан орсон цэргийн хошууч ангид явж гавьяа байгуулсан тул итгэлт баатар гүн цол хүртээжээ. Удалгүй хойдын Амарсанаа бослого гарган хуучин өшөөтэй Мамудыг барьж хороосонд Мамудын ач хүү Жамцанд цол хэргэмийг залгамжлуулж захчин ардыг харуулын дотогш нүүлгэн суулгажээ. Улмаар халхын Засагт хан аймгагт хавсарган Гурван шар хэмээх газар суулгаж байсан боловч тариа тарихад тохиромжгүй хэмээн 1773 онд Үенч, Бодончийн газар нүүлгэж суулгав. 1777 онд Жамцанг нас барахад хөгшин Мамудын угийн харьяат 30 өрхөөс бусад хүн амыг дахин сум хувааж, бүгдийн даргын хошуу болгов. Жамцаныг залгамжилсан Мондушийг харьяат ардынх нь хамт халхын Сайн ноёны аймгийн засаг Цэмцэгжавын хошуунд суулгаж, нөгөө бүгдийн даргын хошууг нь Ховдын сайдад хамааруулан захиргав. Удалгүй Мондуш 1781 онд Цэмцэгжавын хошуунаас гарч Ховдын зүг нүүдэллэн иржээ. 1800 онд өрх ам өссөн тул нэг хагас сум зохиов. Тус хошуу нь баруун талдаа торгуудтай зүүн талдаа захчины бүгдийн даргын хошуутай зах нийлнэ. Монгол улс Манж Чин улсаас салж төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээхэд тус хошуу нь Монгол улсдаа дагаар орсон бөгөөд Жавзандамба хутагт Богд хаанаас тус хошууны бүгдийн дарга Цэрэндоржид бэйсийн зэрэг улсад туслагч гүнгийн хэргэм хүртээж, шинэ байгуулсан Дөрвөдийн Үнэн зоригт хан аймагт захируулав. 1925 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг захчины бүгдийн даргын хошуутай нэгтгэн Чандмань уулын аймгийн Ханбаатар хайрхан уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Алтай хайрхан хэмээх сум болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Ховд аймгийн Үенч сумын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Тус хошууны гүн ноёдын үе залгамжлал

Мамуд

Дотоод сайд, итгэлт баатар гүн

1755

Жамцан

Гүн 

1755-1775

Мондуш

Гүн

1775-1784

Тогтообат

Гүн

1784-1823

Цэдэвдаш

Гүн

1823-1839

Минжүүрдорж

Гүн

1839-1880

Цэрэндорж

Гүн

1883-1913

Гомбо-Очир

Гүн

1892-1933

Захчин хошууны газрын зураг (1907)

Ашигласан ном зохиол

Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dooradu). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990

Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998. 

Монгол улсын шастир II. Улаанбаатар, 1997. 

На.Сүхбаатар. Баруун хязгаарын нийгэм-улс төрийн хөгжлийн түүхэн тойм (ХХ зууны эхэн үеэс 1930-аад он). Улаанбаатар, 2000. 

Оюунжаргал О. Манж Чин улсаас монголчуудыг захирсан бодлого. (ойрадуудын жишээн дээр). Улаанбаатар, Арвинсудар. 2009. т.177-181.

Батбаяр Бадамын. Захчины түүх соёлын судлал. BIBLIOTHECA OIRATICA XXXVI. Соёмбопринтинг, Улаанбаатар. 2014. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол