Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Халхын баруун гар, Засагт хан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Түмэн Засагт хаан
Салбар, чиглэл түүх
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1562
Нас барсан он, сар, өдөр 1587(?)
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Албан тушаал хан
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Ашихай Дархан хунтайж, эцэг нь Баяндар хунтайж. Хүү нь Субади, Убандай.

Лайхур

XVI зууны сүүлч үеийн Ар Халхын баруун гарын анхны хан.


Халх түмний эзэн Гэрсэнз (1513-1549)-ийг нас барсны дараа түүний их хатан 7 хөвгүүндээ Халхын отгуудыг хуваарилан захируулснаар Халхын 7 хошуу байгуулагджээ. Анх байгуулагдах цагт 2 гарт хуваагдаж, баруун гарт нь Ашихай (1530-?), Ноёндой (1531-?), Далдан (1542-?), Саму (1544-?) нарын 4 хошуу, зүүн гарт нь Онохуй (1534-?), Амин (1536-?), Дара (1540-?) нарын 3 хошуу багтаж байжээ. Баруун гарыг Ашихай, зүүн гарыг Онохуй даргалж байсан бололтой. Харин Ашихай дархан хунтайж Гэрсэнзийн ахмад хүүгийн хувиар Халхыг ерөнхийд нь зонхилон мэдэж байв. Гэвч хожим нь Онохуйн ахмад хөвгүүн Абтай хүчирхэгжиж, Халхыг тэргүүлэн захирахыг оролдох болжээ. Абтайд 3-р Далай лам “Очир сайн хан” хэмээх цол шагнаснаар Халхын ноёдын дотор хамгийн түрүүн “хан” цолтон буй болов. Гэвч тун удалгүй Ашихайн ач Лайхур бас “хан” цол зүүх болсноор Ар Халхад 2 хан бий болжээ. Лайхур хан Гэрсэнзийн ахмад хөвгүүний угсааны хувьд Халхын баруун гарын дарга байгаад зогсохгүй, нийт Халхыг тэргүүлэн захирахыг оролдож байв. Гэвч Лайхур хан болоод төдий л удалгүй, 1580-аад оны сүүлчээр Ойрадтай хийсэн дайнд амь үрэгджээ. Түүнийг хөвгүүн Субади нь залгамжилж, эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлсэн билээ.

Лайхур бол хожим Халхын Засагт хан аймаг байгуулагдах үндэс суурийг тавьсан хүн билээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Byamba-yin Asaragči neretϋ (-yin) teϋke (Эхбичигийн судлагаа) Тэргүүн дэвтэр. Галиглаж, үгийн хэлхээг үйлдэн хэвлэлд бэлтгэсэн Цэвэлийн Шагдарсүрэн, И Сөн Гю (Lee Seong-gyu), УБ., 2002

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, эрхлэгчид: Буяндэлгэр, Оюунбилиг, У Юаньфэн, ӨМАХХ, 2005

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970

Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Очир А., Гэрэлбадрах Ж., Халхын Засагт хан аймгийн түүх, УБ., 2003

Цэрэндорж Ц., Манжийн эрхшээлд орохын өмнө Халхыг хэн захирч байсан бэ? -XVII зууны Халхын баруун, зүүн гарын хүчний харьцааны асуудалд- // Эрдэмтэн Х.Серрюс-ийн дурсгалд зориулсан “Монголчууд ба Монгол-Хятадын харилцаа (1368-1634)” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэл, БНХАУ: Наньжин, 2013.11.30