Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Зүүн Монгол, Зургаан их улс, Зургаан улс
Хамаа бүхий үг Зүүн гурван түмэн, Баруун гурван түмэн
Төрөл овог аймаг
Цаг үе Дундад зуун
Салбар, чиглэл түүх
Угсаа монгол
Бүс нутаг Монгол, БНХАУ
Үүсч байгуулагдсан он цаг XV зуун
Салаа салбарууд Халх, Цахар, Урианхан, Ордос, Түмэд, Юншээбү, Асуд, Харчин

Зургаан түмэн

XV зуунаас хойш Зүүн Монголыг бүрдүүлэгч 6 түмэн.


Тогоонтөмөр Ухаант хаан нийслэл Дайду хотоос монгол нутагтаа эргэн ирэхдээ 40 түмэн Монголынхоо 10 түмнийг нь авч гарсан гэдэг домогтой. Үүний 4 түмэн нь Ойрадад, 6 түмэн нь Монголд багтаж байв.

Монголын Зургаан түмэн нь Халх түмэн, Цахар түмэн, Урианхан түмэн, Ордос түмэн, Түмэд түмэн, Юншээбү, Асуд, Харчин нийлж нэг түмэн. Энэ нь бас баруун, зүүн гарт хуваагдана. Зүүн гар нь Халх, Цахар, Урианхан бөгөөд Монголын их хаан шууд захирна. Харин баруун гар нь Ордос, Түмэд, Юншээбү, Асуд, Харчинаас бүрдэх бөгөөд түүнийг жонон захирдаг байв.

Батмөнх Даян хаан засаг захиргааны шинэчлэлт хийхдээ Зургаан түмнийг Боржигин бус овгийн ноёдын захиргаанаас гаргаж, өөрийн хөвгүүдэд өмчлүүлжээ. Түүнчлэн их хааны эсрэг бослого гаргасан Урианхан түмнийг бусад 5 түмэнд жишиж тараажээ. Ингэснээр үнэн хэрэгтээ 5 түмэнтэй болов. Тэдгээрээс Цахар түмний дийлэнх хэсгийг Даян хааны ахмад хөвгүүн Төрболдын угсааны ноёд захирах болсноор Цахар нь яваандаа их хааны шууд харьяат эзэмшил болон хувирав. Түүнээс гадна Даян хааны хөвгүүн Очирболд, Арболд, Гэрболд нар Цахар түмний зарим отгуудыг захирчээ.    

Халх түмнийг Даян хааны 5-р хөвгүүн Алчуболд, хөвгүүн Гэрсэнз нар хуваан захирсан агаад “Өврийн 5 отог Халх”, “Арын 7 отог Халх” гэгч тэр болой. Харин Ордос түмнийг Даян хааны 3-р хөвгүүн Барсболдын ахмад хөвгүүн Гүнбилиг Мэргэн жононгийн угсааныхан, Түмэд түмний ихэнхийг Барсболдын 2-р хөвгүүн Алтан ханы угсааныхан өмчлөн захирч байв. Түмэд түмний зарим хэсгийг Даян хааны 4-р хөвгүүн Арсболд захирчээ. Мөн Даян хааны бас нэг хөвгүүн Убсанз тайж Асуд, Юншээбү-г захирах болжээ.   

Зургаан түмний Халх түмний ихэнх хэсэг, Урианхан түмний нэг хэсэг зонхилон өнөөгийн Монгол улсыг, харин бусад түмэн зонхилон Өвөр Монголыг бүрдүүлсэн билээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007, 2009

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч , УБ., 1961

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970 

Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003

Цэрэндорж Ц., Ар, өвөр, гадаад, дотоод Монгол хэмээх нэрийн тухай // Нүүдэлчдийн өв судлал, №10, УБ., 2010, 197-211-р тал 


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол