1756 онд хотогойдын засаг Чингүнжав Чин улсын эсрэг бослого гарган дарагдаж, цаазаар авхуулсанд түүний харьяат 16 отог урианхай нарыг Улиастайн жанжинд шууд харьяалуулан Чин улсын хаанд алба тушаах бүгдийн дарга нарын захирсан 4 хошуу болгон зохион байгуулжээ. Хөвсгөл нуурын зүүн болон хойд талд оршин суух урианхайн 4 отгийг 4 сум болгон зохион байгуулж, бүгдийн даргын хошуу болгоод тэднийг захиран сууж байсан хотогойдын Ашида даргын хүү Итгэлийг бүгдийн дарга болгон захируулав. Тус хошууны 4 сумын 2 нь гэр харуулаас урагш, 2 нь гэр харуул болон хилийн хооронд нутаглан сууж байв. 1772 онд гэр харуулын гадна байсан 2 сумыг өвөр талын 2 суманд нийлүүлэн суулгаж байгаад 1805 онд дахин уг нутагт нь буцааж суулгажээ. Бүгдийн дарга Чүлтэмгомбын үед Тагна урианхайн 4 хошууг ерөнхийлөн захирах бүгдийн даргад захирагдахад газар нутаг хол хэмээн шууд Улиастайн жанжинд захирагдах болов. Тус хошууны нутаг нь хойд болон зүүн талдаа Оросын хил, өмнө талдаа гэр харуулын нутгаар Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны Ар гөрөөчин отог, Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн Өвөр ширхтэн урианхай отогтой, баруун талдаа Хөвсгөл нуур болон Жавзандамба хутагтын шавийн Хар дархад отогтой зах нийлэн суужээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошуу нь Жавзандамба хутагт Богд хаанд дагаар орсон тул тус хошууны бүгдийн дарга Хишигжаргалыг үе улиран залгамжлах засаг болгож харьяат хошууг захируулан шууд Дотоод яаманд харьяалагдаж байв. 1921 онд Тагна урианхай тусгаар тогтноход тус хошуу нь Монгол улсдаа дагаар орж үргэлжлэн Дотоод яаманд харьяалагдаж байжээ. 1924 онд тус хошууны хуучин захиргааг өөрчилж Хөвсгөл далай Бүрэнхан уулын хошуу, Хөвсгөл далай Дэлгэрцагаан уулын хошуу хэмээх 2 хошуу болгоод 1926 онд нэгтгэж Хөвсгөл далай Дэлгэрхан уулын хошуу хэмээн нэрлэж, 1927 онд хуучин Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны харьяат Өвөр ширхтэн урианхай отгоор байгуулсан Жаргалант сумыг нэгтгэж, 1928 онд хуучин гэр харуулын нутгийг нэтгэжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Хөвсгөл аймгийн Ханх, Цагаан-Үүр, Чандмань-Өндөр, Түнэл, Эрдэнэбулган сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Бүгдийн дарга нарын залгамжлал

Хөвсгөл нуурын урианхай хошууны газрын зураг