Архангай аймгийн музей (Зурсан Ядамсүрэн 1952). History of Zaya Gegeenii Khüree, The monastery of the Khalkha Zaya Pandita. УБ.,2013. 147-р тал

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Талын язгууртнууд, Далан балжууд,Чингис хаан, Жамуха
Төрөл үйл явдал
Цаг үе X-XII зуун
Салбар улс төр
Бүс нутаг Уугуул монгол нутаг
Болсон цаг хугацаа X-XII зуун
Хаана болсон Монгол улс, өнөөгийн БНХАУ
Холбогдох түүхэн хүн, аймаг угсаатан X-XII зууны монгол аймгууд, Жамуха, Тэмүжин, Ван хан

Хүрээ

XIII зууны эхэн хүртэлх үеийн монгол овог, аймгуудын засаг захиргаа, цэргийн зохион байгуулалтын үндсэн нэгж байв.

Монголчууд эрт цагаас эхлэн овог, хүйгээрээ нэгдэж өвсний шим, усны тунгалагийг дагаж нүүдэллэх ба  буудаллахдаа овгийн ахлагчийнхаа өргөөг төв дундаа байрлуулж, бусад нь тогтсон дэгээр тойрч дугуйран буудаг байснаас үүдэн хүрээ гэж нэрлэдэг байжээ. Энэ нь мөн гэнэтийн халдлагаас хамгаалсан тогтолцоо байв. XII зууны сүүл XIII зууны эхэнд талын язгууртнууд хүчирхэгжиж хэд хэдэн хүрээтэй байсан нь Монголын нууц товчоонд Даланбалжудын байлдаанд нэг талаас Чингис хаан, нөгөө талаас Жамуха сэцэн нар хоёул арван гурав, гурван хүрээгээ гурав, гурван түмт буюу гурван гар болгон хувааж тулалдсан тухай өгүүлсэн байдаг.

Хүрээ нь гол төлөв нэг л овгийн хүмүүсээс бүрддэг бөгөөд тухайн ноёны албат иргэний тооноос хамааран том, жижиг байжээ. Хүрээ нь тайван цагт аж ахуйгаа эрхлэх хэлбэр байсан бол дайн байлдааны үед цэргийн зохион байгуулалтын нэгж болдог байв.

Талын язгууртнууд өөрийн хүрээгээ авч хүчирхэгжиж буй хэн нэгэн удирдагчид нэгдэн нийлж хүчээ өгөх буюу санал нийлэхгүй бол хүрээгээ аваад салаад нүүгээд явчих боломжтой байв. Энэ нь хүрээг тэргүүлэгч ноёдоор нь дамжин удирддаг байсныг харуулж байна. Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулж засаг захиргааны шинэчилсэн зохион байгуулалт хийснээр хүрээ нь засаг захиргаа, цэргийн зохион байгуулалт байхаа больж шашин сүм хийдийн зохион байгуулалтад зонхилох болсон байна. Тиймээс номын хүрээ, Заяын хүрээ, Нийслэл хүрээ гэгдэх болжээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Гонгор Д., Халх товчоон, I,II боть,УБ.,1970,1978

Ишжамц Н., Монголд Нэгдсэн төр байгуулагдаж, феодализм бүрэлдэн тогтсон нь, УБ.,1974

Нацагдорж Ш., Монголын феодализмын үндсэн замнал. УБ.,1978

Нацагдорж Ш., Чингис хааны цадиг,УБ.,1991

Монгол улсын түүх, Дэд дэвтэр,УБ.,2003


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол