Адил утгатай үг | Бошгот хаан, Ойрадын Галдан хунтайж, Галдан хутагт |
Хамаа бүхий үг | Түшээт хаан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар, Манжийн Энх-Aмгалан хаан |
Төрөл | түүхэн зүтгэлтэн |
Цаг үе | Улс төрийн бутралын үе,XVII зуун |
Салбар | улс төр |
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) | Бошгот хаан |
Хүйс | эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | 1644 |
Нас барсан он, сар, өдөр | 1697 |
Овог, аймаг | Зүүнгар, Цорос |
Төрсөн газар | Эрчис мөрний хөвөөнд |
Албан тушаал | Зүүнгарын хаант улсыг байгуулсан хаан |
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) | Өндөр өвөг нь Добу мэргэн, элэнц өвөг нь Хархул, эцэг нь Эрдэнэ баатар хунтайж (Хотогчин баатар),ээж нь Юм Ага, хадам эцэг нь Очирт сэцэн, хатан нь Ану, хүү нь Сэвдэн балжир, охин нь Юнчихай |
Галдан V Далай лам, IV Банчинбогд нарын дор 20 жил суралцаж шашны томоохон хутагт болжээ. Эцгийн суурийг залгаж суусан ах Сэнгэ нь алагдаж, 1671 онд нутагтаа дуудагдан ирж, 1676 онд Зүүнгарын хаант улсыг байгуулсан улс төрийн зүтгэлтэн. Тэрбээр Ховд хотыг үндэслэн байгуулжээ. Улаангом, Ховдын орчим тариа тарьж, нутагтаа төмөр боловсруулан зэвсэг хийж байв.
1678-1680 онд Дорнод Түркестан, Хами, Самарканд зэрэг дундад азийн нэлээд газар нутгийг эзлэн авч байсан цэргийн жанжин.
1676 онд Галдан Зүүнгарын хаант улсыг байгуулсанд V Далай лам Галданд “Бошгот” цол өгчээ. 1678 онд хууль гаргасан нь Галдан хунтайжийн захиа зарлиг хэмээгджээ.
1671-1680 онд Хаант Орос улсад худалдааны харилцаа тогтоох, цэрэг зэвсгийн тусламж авах, Манж Чин улсын Энх-Aмгалан хаанд худалдааны харилцаа тогтоох асуудлаар удаа дараа элч илгээж харилцаж байв.
1678-1680 онд Дорнод Түркестан, Хами, Түрфан, Кашгар, Яркенд, Сайрам, Самарканд, Бухар хотыг эзлэн авчээ.1681 онд Тэнгэр уулын киргизүүдийг довтлон Ферганыг ч мөн эрхшээлдээ оруулав. Халхын зүүн, баруун гарын тэмцэл хурцдаж хүчинд автсан Засагт ханыхан Галдангаас тусламж хүссэн нь Халх ойрадыг дайтахад хүргэжээ.
1688 онд Галдан Халхад довтлон орсонд Түшээт хан Чахундорж хүүгийн хамт эсэргүүцэн тулалдаад ялагдав. Өндөр гэгээн Занабазар, Түшээт хан Чахундорж нар Манжийн нутагт зугатан очиж тусламж эржээ. Манжийн хаан эртнээс дагаж орсон бол өөр хэрэг, тусгаар улсын хэрэгт оролцох боломжгүй гэсэн хариу өгчээ. Галданг Халхад дайтаж явах хойгуур дүү Цэвээнравдан нь өөрийгөө Зүүнгарын хаанд өргөмжилсөн нь түүнд хүнд цохилт болов. Манжийн хаан Галдангийн эсрэг тэмцэлд түүний номын багш Далай ламын нэр, нөлөөг ашиглахыг оролдож байв.
1690 онд Галдан Халхын цэргийг мөрдөн хөөсөөр Улаан бутан хэмээх газарт иржээ. Манжийн хилийн цэрэгтэй тулгаран Түшээт хан, Жавзандамба нарыг гаргаж өгөхийг шаардсан боловч үл хэрэгсэн харилцан байлджээ. Манжийн цэрэг Галдангийн цэргийг Улаанбутан гэдэг газар бүслэлтэд оруулахад Галдан бурхнаараа андгай тавин Манжийн цэргийг хуурч гараад Хэрлэнд зугатаж иржээ.
1696 онд Манжийн хаан 3 замын их цэрэг бэлтгэж Халхын нутагт нэвтрэн Галдангийн цэргийг бутцохижээ. Зуун модны тулалдаанд Галдангийн Ану хатан амь үрэгдэж, цэргийнх нь гол хүч цохигдов. Галдан баруун зүг зугатаж явсаар 1697 онд нас баржээ. (С.Цолмон)
Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс,I-XI боть,УБ.,2010
Гонгор Д., Халх товчоон, I боть, УБ.,1970,
Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть,УБ
Намсрай., Галдан бошгот хаан, Хөх хот.,1987
Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ.,1963
Цолмон С., Галдан хаан. Нийгэм улс төрийн үйл ажиллагаа, (1644-1697),УБ.,1994
Монгол улсын түүх,Дөтгөөр боть,УБ.,2003
Златкин И.Я. История Джунгарского ханства (1635-1758), М.,1983
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он