Хамаа бүхий үг | Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар, Галдан бошгот хаан |
Төрөл | түүхэн зүтгэлтэн |
Цаг үе | XVII-XVIII зуун |
Салбар | улс төр |
Өөр нэр (цол, сүмийн цол, хоч нэр гэх мэт) | оны цолыг манжаар Элхэ тайфин, хятадаар Канши - Kangxi, 1662 оноос оны цолыг тоолж эхэлсэн |
Хүйс | Эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | 1654 |
Нас барсан он, сар, өдөр | 1722 |
Овог, аймаг | Манж |
Төрсөн газар | Бээжин, Манжийн хааны Бор ордон |
Албан тушаал | Манж Чин улсын дөрөвдэх хаан |
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, хүү охин гэх мэт) | Өвөө нь Дээд эрдэмт,эцэг нь Эеэр засагч хаан, эх нь Шяоканжан хатан, өргөмжлөгдсөн 19 хатан, 35 татвар эм, 24 агь,12 гүнжтэйгээс улсын гүнж Көжин нь Халхын боржигин овогт Дондовдоржтой ураг барилдсан |
Энх-Амгалан 7 настайдаа хаанд өргөмжлөгдсөн ч 1669 онд 15 настайдаа эмэг эх Амарлингуй хатны тусламжтайгаар төрийн эрхийг гартаа авав. Хаант Орос улс Хар мөрнийг гатлан Албазин руу түрж байсныг зогсоож 1689 онд Хаант Орос улстай Нэрчүүд гэрээ байгуулжээ. 1691 онд Халхын ноёдыг эрхшээлдээ оруулж авсны дараа газар нутгийг нь чөлөөлж авахад анхаарлаа хандуулав.
1696 онд Энх-Амгалан хаан гурван замын цэрэг авч мордон Тэрэлжийн Зуун модонд Галдан бошготыг ялж, Алтан гадас уулнаа гэрэлт хөшөө босгуулжээ.
Галданг дайлахаар Халхын нутагт явахдаа Францын Жербийон Жан Франсуа, Испанийн Томаза Перейра хэмээх иезуит шашны лам нарыг дагуулж явсан ба Жербийон нь халхын нутгаар явсан тухайгаа тэмдэглэл бичиж үлдээжээ.
Францын Парис хотын өдөр тутмын сонинд Монголчуудын тухай цуврал мэдээ хэвлэгдэж байсны дотор Манж улсын Энх-Амгалан хаан Галданг ялсан тухай мэдээ бий. Тэрбээр өрнөдөөс ирсэн шашны номлогсодоос шинжлэх ухаан, одон орон, цэрэг зэвсгийн шинэ технологитой танилцаж өрнөдийн хөгжмийн зэмсгийг тоглож сурсан анхны хаан байв. Мөн Лигдэн хааны үед орчуулагдсан Ганжуурыг дахин монголчлон хэвлэх зарлиг гаргасан ба 1699-1709 оны үед хааны зарлигаар томилогдсон албан түүхч нар “Хааны бичсэн баруун хойд газрыг түвшитгэн тогтоосон бодлогын бичиг”-ийг 48 дэвтрээр зохиожээ.
Манж Чин улсын Энх-Aмгалан хааны дараагийн гол анхаарлаа хандуулсан хэрэг явдал нь Зүүнгарын хаант улсыг байлдах бэлтгэл хийхэд чиглэж байв. Халхын нутагт цэрэг дайны бэлтгэл болгож Хааны төмөр сүрэг буюу албаны сүрэг хэмээн нэрлэгдсэн их хэмжээний мал адуулах газрыг Дарьгангад буй болгосон ба цэргийн усалгаатай албан тарианы хэд хэдэн газрыг байгуулсан ажээ.
Манжийн Энх-Амгалан хааны түүхтэй холбоотой дурсгалт газрууд Сүхбаатар аймагт Сөдөтийн цагаан чулуу, Хэнтий аймагт Тооно уулын бичигт хөшөө, Тэрэлжийн Алтан гадас уулын гэрэлт хөшөө, Улаанбаатар хотод Шашныг бадруулагч хийд буюу Дамбадаржаалин хийдийн 4 хэлээр буй бичигт хөшөө, Туулын Гүнжийн сүм зэрэг газруудыг дурдаж болно. (С.Цолмон)
Алтан улсын түүх. Түдэн,Өлзийт нар орчуулав. Үндэстний хэвлэлийн хороо,1988.
Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, 11 дэвтэр, Эрхлэн хэвлүүлсэн А.Цанжид, УБ.,2010
Далай Ч., Ойрад Монголын түүх, Тэргүүн боть,УБ.,2002
Жигмэдсүрэн С, Буянтогтох Г. Манж гүрний хураангуй түүх, УБ.,2010.
Цолмон С., Галдан бошгот хаан. Нийгэм улс төрийн үйл ажиллагаа (1644-1697),УБ.,1994
Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть, УБ.,2003
Непомнин О. Е. История Китая: эпоха Цин. XVII — начало XX века,М., 2005.
Манжийн Энх- Амгалан хаан ойрадын Галдан бошгот нарын харилцаанд холбогдох нэгэн баримт//Монголын түүх, угсаатны судлалын зарим асуудалд,Эмхэтгэсэн Аюудайн Очир,Ока Хироки- Center for Northeast Asian Studies, Tohoku University,2004
Хэрээд Л., Жамсран., «Дарьгангын сүрэгчин хошуу». УБ., 1994
Монгол улсын түүх, Дөтгөөр боть,УБ.,2003
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он