Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Манж Чин улс
Хамаа бүхий үг Нурхач, Энх-Амгалан, Хэвт ёс
Төрөл Улс төр
Цаг үе XVII-XX
Үндэслэн байгуулагч Нурхач Тэнгэрийн сүлдэт хаан
Угсаа Манж
Бүс нутаг Өнөөгийн БНХАУ, Монгол улс
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1616
Татан буугдсан он цаг 1912

Дай Чин улс

1644-1912 онд оршин тогтнож байсан Манж нарын байгуулсан улс

1616 онд Нурхач Зүрчидийн олон аймгийг нэгтгэж, улсаа хожуу Алтан улс хэмээн нэрийдэж байсныг Манж улс  хэмээх болжээ. Манж улсыг нийт 12 хаан  захирч байв.Дээд Эрдэмт 1636 онд улсын нэрийг Цин хэмээн өөрчилжээ. 1644 онд Бээжинг эзлэн Эеэр засагч хааныг дахин хаанд өргөмжилжээ. Дэлхийн түүхэнд Цин улсын оршин тогтносон хугацааг 1644 оноос эхэлдэг нь Хятадын Мин улсыг унасан үеэс залган тогтсон  хэмээн тийнхүү тэмдэглэх болжээ. Нийслэлээ 1625 оноос Мүгдэнд , 1644 оноос Бээжинд тус тус нүүлгэжээ.  

1644-1661 онд Манж Чин улс Хятад улсыг бүхэлд нь эзлэж, 1636-1758 онд Өвөр Монгол, Халх Монгол, Зүүнгарын хаант улсыг, 1724 онд Төвд улсыг байлдан эзлэв. Мөн Тэнгэр уулын өмнө, хойно орших Уйгур, Хотон зэрэг угсаатнуудыг эзлэн авч Шинжиан буюу шинэ хязгаар хэмээн нэрийдэв. Мөн Чосонъ,  Вьетнам зэрэг  орнуудад довтолж хараат болгон алба авах болжээ.

Манж Чин улс тийн хүчирхэгжсэн ч 1850–1864 онд Тайпингийн бослого, 1851-1868 онд умард нутагт Нианы бослого зэрэг дотоодын их, бага тэмцэл хөдөлгөөн газар сайгүй гарч, дээр нь хоёр удаагийн хар тамхины дайн  дэгдсэн нь эдийн засгийг хүндрэлд учруулж, улс орныг хямралд хүргэжээ. Түүний дээр сүүлийн хаад нь зүй бусаар мөнх бусыг үзэж насанд хүрээгүй хаадын өмнөөс төр барих явдал газар авсан нь улс төрийн хувьд дорвитой бодлого явуулж чадахгүйд хүрч гадаад улс төрийн байдал ч хүндэрчээ.

Англи, Франц, Япон, Хаант Орос, АНУ зэрэг орнууд Манж гүрний дотоодод өөрийн  нөлөөний хүрээ, эрх мэдлийг тогтоохоор өрсөлдөж  Манж улс түүний эсрэг хүчин мөхөсдөж байв.

1842 онд Англи  улс “Нанкины гэрээ” хэмээх огт ашиггүй гэрээ байгуулснаар Кантон, Шанхай зэрэг 5 боомтоор Англиас хар тамхи нэвтрүүлэх үүрэг хүлээжээ. Бас Англи улс Хонконгийг эзэмшилдээ авч, дээр нь дайны болон устгуулсан хар тамхины  нөхөн төлбөр гэж их хэмжээний мөнгийг Манж Чин улсаас гаргуулах болжээ. Сүүлийн хар тамхины дайнд Франц улс, Англи улстай хүч хавсарч байлдсаныхаа төлөө Чин улстай хүч тулган гэрээ хийж Вьетнамд нөлөөгөө тогтоохыг зөвшөөрүүлжээ.

1861 онд Манж Чин улс Приморийн хязгаарыг Хаант Орост шилжүүлэн өгсөн ба 1894-1895 онд Япон-Манж улсууд дайтаж Тайваний 64 арал, Ляодун хойг, Люйшунь боомт зэрэг газар нутгаа Япон улсад алдав.

1898 оноос улс төр, эдийн засаг, нийгмийг хамарсан шинэтгэлийн бодлогыг “Зуун өдрийн шинэчлэл” нэртэйгээр  эхлүүлсэн ч Цыши хатан  тэргүүтэй хуучинсаг  үзэлтнүүд зогсоожээ. 1900 онд Ихэтуаний бослого,1911 онд Синхайн хувьсгал гарч 1912 онд Чин улсын сүүлчийн эзэн хаан Хэвт ёс огцорсноор мөхжээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Жигмэдсүрэн С., Буянтогтох Г., Манж гүрний хураангуй түүх,УБ.,2010

Нацагдорж Ш., Халхын түүх,УБ.,1963

Монгол улсын  түүх, Дөтгөөр боть,УБ.,2003

Ермаченко И.С. Политика маньчжурской династии Цин в Южной и Северной Монголии в XVII в.М., 1974

Rowe, William T, The Great Qing, Cambridge, MA: Harvard University Press.,2009


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол