Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Бичээч
Хамаа бүхий үг Мөр тэтгэх, зарлиг, захидал
Төрөл Засаг захиргаа, соёл
Цаг үе XIII-XX
Салбар Улс төр, соёл
Үндэслэн байгуулагч Чингис хаан
Угсаа монгол
Бүс нутаг Монголын эзэнт гүрэн
Үүсч байгуулагдсан он цаг XIII

Битэгчи

Монголын Эзэнт гүрний хаадын ордонд хааны зарлиг, өргөмжлөл, бичиг захидлын эхийг боловсруулдаг, орчуулдаг, тусгай хэмжээт цаасан дээр тогтсон хэв загвараар бичих ажлыг гүйцэтгэдэг хүмүүсийг битэгчи буюу бичээч гэх ба уг ажлыг зохион байгуулдаг байгууллагыг битэгчийн газар гэдэг байжээ.

Монгол хаадын гаргаж буй зарлиг, гадагш явуулж буй бичиг захидлууд мөн хааны алт, мөнгө, хүрэл гэрэгэ зэрэг нь бүгд нэг тогтсон загвартай байсан байна. Их хааны зарлигийн бичиг, захидал ч, бүрэлдэхүүний улсын хан нарынх ч тэр бүх зарлиг, захидал “Мөнх тэнгэрийн хүчин-дүр” гэж мөр тэтгэн эхлэдэг байв. Бичгийг үйлдсэн байгууллагын нэр болон хүний гарын үсэг, түүнийг нь монгол төрийн албан ёсны бичгээр цохолт хийж хянан баталгаажуулсан бичгийн сайдын гарын үсэг, ал (улаан) тамгатай байв. Тухайн үед улсын заргач Шихихутуг, мэргэн сайд Чингай, Хадаг нарын зэрэг битэгчийн албыг удирдаж байсан бичгийн мэргэд байсан нь түүх сурвалжид тэмдэглэгдэн үлджээ. Хэрэв захидал бичиг нь хэмжээт цаасан дээр багтахгүй бол цаасыг нэмж залган бичээд, залгаас үнэн болохыг баталгаажуулж дахин тамгалдаг журамтай байсан байна.

Их Монгол улсын хаан Гүюг болон Алтан ордны Тохтамыш ханы захидал хоёр тамгатай байсны учир тэр аж. Харин хаан бус хэн нэгэн зарлиг гаргах, гэрэгэ, жуух олгох бол түүнийг зөвшөөрсөн эрх бүхий хүний нэрийг эхэнд дурдан бичдэг байсан бололтой. 1358 оны Алтан Ордны Тайдула хатны Крымын Солхат хотын эрх баригчдад өгсөн зарлиг нь “Мөнх тэнгэрийн хүчин-дүр” гэж эхлээгүй харин “Бердибек ханы тааллаар Тайдула хатны зарлиг” хэмээн өөрийн нөхрийн нэрийг заасан нь Монголын эзэнт гүрний бичиг хэргийн дэг жаяг тогтсон хэв маягтай, нэгдсэн систем байсныг харуулж байна.

Хаадын алт, мөнгөн гэрэгэ, захидал бүгд “Мөнх тэнгэрийн хүчин-дүр” хэмээн эхлэж байсан бол хатан ханы зэрэг зиндаа, эрх хэмжээ нь шууд “Мөнх тэнгэр”-ийг заах боломжгүй байсан нь дээр дурдсан жишээнээс тодорхой харагдана.

Их хаадаас гадагш илгээж байсан захидал бичгүүд нь илгээж байгаа этгээд болон хэнд явуулж байгаа, мөн тэдний зэрэг дэвээс хамаарч ялгавартай, тусгайлан тогтсон хэлбэр загвартай байсан нь бичиг захидлуудыг хуурамчаар үйлдэх болон нэр барих, нууцыг задруулах зэргээс сэргийлсэн хэрэг байв. Үүнийг гэрчлэх нэгэн тохиолдлыг дурдвал: Алтан ордны хан Тохтамышийн элч хэмээн Египетийн султанд зорьж очсон элчийг, Египетийн тал ханы элч хэмээн дээд зиндаанд ихэд хүндэтгэлтэй хүлээн авчээ. Элч, Султаны ордонд бараалхаж төрийн бичиг хэрэг эрхлэх газрын дарга  Аль-бадр ад дин ибн Фадлаллах аль-Умари-д авч очсон захидлын бичгийг гардуулан өгчээ. Тэрбээр элчээс захидлыг гардан аваад уг захидлын цаасны хэмжээ, бичгийн тогтсон тэгээр нь  мөнөөх элчийг ханы элч биш гэдгийг шууд мэдсэн байна. Учрыг тайлбарлахыг шаардахад өөрийгөө ханы элч бус харин Тохтамыш ханы Крым дэх амбан захирагч өөрийг нь илгээснийг хүлээн зөвшөөрсөн байна. Тиймээс элчийг илгээсэн эзнийх нь зиндаанд тохируулан хүлээн авалтыг өөрчлөхийг тушааж байжээ.

Бичээчийн алба нь монголын түүхийн бүхэл үед байсан бөгөөд төрийн хэргийг хөтлөн явуулах үүрэг нь хэвээрээ ч зохион байгуулалтын хувьд өөрчлөгдөж байв. Манжийн эрхшээлийн үед ч Богдын ордны, хошуу тамгын, Ардын Засгийн газрын бичээч нар байсан юм. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол