Адил утгатай үг | Харчин гүүш |
Хамаа бүхий үг | Түмэдийн Алтан хаан, Ганжуур, Али гали |
Төрөл | Хэл шинжлэлтэн бичгийн хүн |
Цаг үе | XVI зууны сүүлч XVII зууны эх |
Хэний хаанчлалын үед | Улс төрийн бутралын үе |
Салбар | соёл |
Хүйс | эр |
Төрсөн он, сар, өдөр | XVI зууны сүүлч |
Нас барсан он, сар, өдөр | XVII зууны эх |
Овог, аймаг | Харчин |
Төрсөн газар | Харчин аймаг |
1578 онд Аюуш гүүш, Түмэдийн Алтан ханыг дагаж Хөхнуурын Чавчаал сүмд хүрч III Далай лам Содномжамцтай уулзав. Тэр үед Далай ламаас Аюуш гүүшид “Ананд Манзушири гүүш” цол соёрхсон ба Алтан хааны зарлигаар Аюуш гүүш Далай ламыг Түвэдэд хүргээд буцсан тухай Алтан хааны намтар эрдэнэ тунамал нэрт сударт тэмдэглэжээ.
1587 онд Аюуш гүүш энэтхэг, түвэд хэлнээс шашны судрыг монголчилоход бурхан сахиусны нэр, тарни, хүний нэр, газрын нэр зэргийг монгол бичигт зөв буулгахын тулд али гали үсэг зохиов. Али гэдэг нь эгшиг, гали гэдэг нь гийгүүлэгч гэсэн утгатай самгарди үг юм. Аюуш гүүш Юань улсын үеийн нэрт орчуулагч Шаравсэнгийн монголчилсон “хутагт банзрагч хэмээх 5 сахьяа “ зэрэг хэд хэдэн судрыг орчуулсан байна.
1602-1607 оны хооронд “Ганжуур” хэмээх хөлгөн судрыг орчуулах ажлыг тэргүүлэн хийжээ. Энэ галигийг зохиохдоо энэтхэгийн санскрит хэл, түвэд хэлийг тэмдэглэх галиг гэж 2 системээр зохиосон ба үгчлэн буулгах, үсэгчлэн буулгах хоёр үүргийг зэрэг гүйцэтгэх боломжтой байв.
Аюуш гүүшийн галиг үсэг нь энэтхэг түвэд хэлнээс бурхан шашны ном судар, жишээлбэл ганжуур, данжуур зэрэг хөлгөн судрыг монголчилоход чухал үүрэг гүйцэтгэв.
Аюуш гүүшийн галиг үсгийн тогтолцоо нь хожмын хэлний мэргэдийн бүтээлд их нөлөө үзүүлсэн нь ойрадын Зая бандида Намхайжамцын тод үсгийн галигаас мэдэгднэ. Нэрт эрдэмтэн Б.Ренчин ” Монгол үсэгт галиг үсэг нэмэн зохиосноор шинжлэх ухааны нарийн тэмдэглэл хийх үе бүрджээ. XYI зууны хэл шинжлэлтэн Аюуш гүүш европ нөхдөөсөө бараг 200-гаад жилийн өмнө галиг зарчмыг монгол үсэгтээ хэрэглэсэн байна. Иймээс Аюуш гүүш бол хэл шинжлэлийн том эрдэмтний нэг гэжээ.”
Монголчууд дэлхийн олон улс орны соёлоос хүртэж харилцаа холбоогоо өргөтгөхөд монгол галиг үсгийн тогтолцоо чухал үүрэгт гүйцэтгэв. (С.Цолмон)
Чакраварди Алтан хааны тууж, хөрвүүлж, тайлбар зүүлт, нэрийн хэлхээ хийсэн Д.Заяабаатар, УБ.,2006
Эрдэнэ тунамал нэрт шаштир оршив, хянаж тайлбарласан Жүрүнга, Бээжин,1984
Дамдинсүрэн Ц., Монгол хэл бичгийн тухай, УБ.,1957
Ренчин Б., Монгол бичгийн хэлний зүй. УБ.,1964
Төмөртогоо Д., Монгол хэлний түүхэн хэ зүй, УБ.,1992
Чулуунбаатар Л. Нүүдэлчин Монголчуудын бичиг үсгийн соёл,УБ.,2002
Шагдарсүрэн Ц., Монгол үсэг зүй, УБ.,1981
Кара Д., Книги монгольских кочевников,М.,1972
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он