Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Харчин гүүш
Хамаа бүхий үг Түмэдийн Алтан хаан, Ганжуур, Али гали
Төрөл Хэл шинжлэлтэн бичгийн хүн
Цаг үе XVI зууны сүүлч XVII зууны эх
Хэний хаанчлалын үед Улс төрийн бутралын үе
Салбар соёл
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр XVI зууны сүүлч
Нас барсан он, сар, өдөр XVII зууны эх
Овог, аймаг Харчин
Төрсөн газар Харчин аймаг

Аюуш гүүш

XVI зууны сүүлч XVII зууны үеийн нэрт орчуулагч, али, гали үсгийг зохиосон хэл шинжлэлийн эрдэмтэн

1578 онд Аюуш гүүш, Түмэдийн Алтан ханыг дагаж Хөхнуурын Чавчаал сүмд хүрч  III Далай лам Содномжамцтай уулзав. Тэр үед Далай ламаас Аюуш гүүшид “Ананд Манзушири гүүш” цол соёрхсон ба Алтан хааны зарлигаар Аюуш гүүш Далай ламыг Түвэдэд хүргээд буцсан тухай Алтан хааны намтар эрдэнэ тунамал нэрт сударт тэмдэглэжээ.

1587 онд Аюуш гүүш энэтхэг, түвэд хэлнээс шашны судрыг монголчилоход бурхан сахиусны нэр, тарни, хүний нэр, газрын нэр  зэргийг монгол бичигт зөв буулгахын тулд али гали үсэг зохиов. Али гэдэг нь эгшиг, гали гэдэг нь гийгүүлэгч гэсэн утгатай самгарди үг юм. Аюуш гүүш Юань улсын үеийн нэрт орчуулагч Шаравсэнгийн монголчилсон “хутагт банзрагч хэмээх 5 сахьяа “  зэрэг хэд хэдэн судрыг орчуулсан байна.

1602-1607 оны хооронд “Ганжуур” хэмээх хөлгөн судрыг орчуулах ажлыг тэргүүлэн хийжээ. Энэ галигийг зохиохдоо энэтхэгийн санскрит хэл, түвэд хэлийг тэмдэглэх галиг гэж 2 системээр зохиосон ба үгчлэн буулгах, үсэгчлэн буулгах хоёр үүргийг зэрэг гүйцэтгэх боломжтой байв. 

Аюуш гүүшийн галиг үсэг нь энэтхэг түвэд хэлнээс бурхан шашны ном судар, жишээлбэл  ганжуур, данжуур  зэрэг хөлгөн судрыг монголчилоход чухал үүрэг гүйцэтгэв.

Аюуш гүүшийн  галиг үсгийн тогтолцоо нь хожмын хэлний мэргэдийн бүтээлд их нөлөө үзүүлсэн нь ойрадын Зая бандида Намхайжамцын тод үсгийн галигаас мэдэгднэ. Нэрт эрдэмтэн Б.Ренчин ” Монгол үсэгт  галиг үсэг нэмэн зохиосноор  шинжлэх ухааны нарийн тэмдэглэл хийх үе бүрджээ.  XYI зууны хэл шинжлэлтэн Аюуш гүүш европ нөхдөөсөө бараг 200-гаад жилийн өмнө галиг зарчмыг монгол үсэгтээ хэрэглэсэн байна. Иймээс Аюуш гүүш бол хэл шинжлэлийн том эрдэмтний нэг гэжээ.”

Монголчууд  дэлхийн олон улс орны соёлоос хүртэж харилцаа холбоогоо өргөтгөхөд монгол галиг үсгийн тогтолцоо чухал үүрэгт гүйцэтгэв. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Чакраварди Алтан хааны тууж, хөрвүүлж, тайлбар зүүлт, нэрийн хэлхээ хийсэн Д.Заяабаатар, УБ.,2006

Эрдэнэ тунамал нэрт шаштир оршив, хянаж тайлбарласан Жүрүнга, Бээжин,1984

Дамдинсүрэн Ц., Монгол хэл бичгийн тухай, УБ.,1957

Ренчин Б., Монгол бичгийн хэлний зүй. УБ.,1964

Төмөртогоо Д., Монгол хэлний түүхэн хэ зүй, УБ.,1992

Чулуунбаатар Л. Нүүдэлчин Монголчуудын бичиг үсгийн соёл,УБ.,2002

Шагдарсүрэн Ц., Монгол үсэг зүй, УБ.,1981

Кара Д., Книги  монгольских кочевников,М.,1972


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол