Халхын баруун гарын хотогойдын нэгэн ноён Туба нь 1688 онд зүүнгарын довтолгооны үеэр харьяат ардыг аван Хөхнуурын газарт зайлан суужээ. Бүүвэйг засаг болгож Цахараас илгээсэнд тэр мөн Хөхнуураас даган ирж түүний хошуунд харьяалагдав. Бүүвэйг дагалдан цэргийн хэрэгт зүтгэн явсан тул улсад туслагч гүнгийн хэргэм хүртжээ. 1724 онд түүнийг нас барахад хүү Дашпунцаг нь залгамжлав. 1756 онд хотогойдын Чингүнжав Чин улсын эсрэг бослого гаргаад дарагдаж, цаазаар авхуулсанд түүний харьяат ардын нэг хэсгийг Дашпунцагт харьяалуулан өгч түүнийг засаг, тэргүүн зэрэг тайж өргөмжлөн тус хошууг захируулав. Тус хошууны нутаг нь хойт талдаа гэр харуул, Жавзандамба хутагтын дархад шавьтай, зүүн талдаа Өвөр ширхтэн урианхай отог, Сайн ноёны аймагтай, өмнө талдаа Далай засгийн хошуу, баруун талдаа Жалханз хутагты шавьтай зах нийлнэ. Үүнээс гадна Тагна урианхайн нэг отог тус хошуунд харьяалагдаж байв. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Цэдэндоржид үе улиран Ахай засаг цол хүртээсэн тул үүнээс хойш тус хошууны нэрийг Засагт хан аймгийн Ахай засгийн хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийджээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Хантайшир уулын аймгийн Наранжаргалант уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, Тосонсүмбэр, Хүйс гол, Бадрах, Бүрэн-Уул, Дулаан-Уул, Түнэл, Дэлгэрхаан, Баянгол, Бүрэгтэй, Дашлхавраг зэрэг 10 сумтай болгожээ. 1929 онд Хантайшир уулын аймгийн Бүрэнтогтох уулын хошууг өөртөө нэгтгэж Хантайшир уулын аймгаас Цэцэрлэг мандлын аймагт шилжин захирагджээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Хөвсгөл аймгийн Арбулаг, Мөрөн, Тосонцэнгэл, Их-Уул, Түнэл, Алаг-Эрдэнэ сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал

Ахай засгийн хошууны газрын зураг