Халхын баруун гарын хотогойдыг захирсан Гэндэн эрх дайчин ноён 1688 онд Зүүнгарын цэргийн довтолгооны хөлөөс зайлан харьяат ардыг аван Сэлэнгэ мөрний зүг зайлан суужээ. 1689 онд хүчинд автан Галдан бошогт хаанд дагасан боловч удалгүй урван гарч ойр орчмын сарнисан ардуудыг хураан сууж байгаад 1694 онд Чин улсад дагаар ирсэнд засаг, төрийн бэйл өргөмжлөв. 1697 онд нас барсанд түүний хүү Сүнжинсэнгэд засаг, улсад туслагч гүнгийн зэргийг залгамжлуулсанд харьяат ардыг аван уг нутагт очиж суугаад 1704 онд нас барав. Сүнжинсэнгэ төрсөн үргүй тул түүний ойр төрөл бөгөөд Зүүнгарын олзноос мултран гарч ирж Цахарт сууж байсан Бүүвэйг нэг зэрэг бууруулан засаг, тэргүүн зэргийн тайж болгон Сүнжинсэнгийн харьяат ардыг захируулав. Бүүвэй цэргийн хэрэгт онцгойлон зүтгэсэн тул дараалан улсад туслагч гүн, бэйлийн зэрэг өргөмжлөгдөв. 1715 онд хуучин хотогойдын харьяанд байсан урианхай нарыг байлдан дагуулж Тагна уул, Тэсийн голоор суулгав. 1756 онд Бүүвэйн ач Чингүнжав Чин улсын эсрэг бослого гаргасан тул түүнийг цаазаар авч түүний монгол харьяатыг үеэл Ванбудоржид харьяалуулж засаг болгов. Тагна урианхайн 16 отгийг нь дөрөв, дөрвөөр хувааж 4 бүгдийн даргын хошуу болгоод Улиастайн жанжинд захируулав. Гагцхүү Хөвсгөл нуурын баруун хойт талд Жавзандамба хутагтын хар дархад шавийн хамт суух Ар ширхтэн урианхай ба Хөвсгөл нуурын өмнө талд суух Өвөр ширхтэн урианхайн хоёр отгийг тус хошууны засаг ноёдын мэдэлд үлдээжээ. Тус хошууны нутаг нь хойд талаараа гэр харуул, Тагна урианхайтай, баруун талаараа бага элжигэний Зоригт засгийн хошуу, өмнө талаараа хотогойдын Цогтой засгийн хошуу, Сайн ноёны аймгийн Баатар засгийн хошуу, зүүн талаараа хотогойдын Ахай засаг, Далай засаг, Мэргэн засгийн хошуудтай зах нийлнэ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Намхайжанцанд үе улиран Эрдэнэ дүүрэгч цол хүртээсэн тул үүнээс хойш тус хошууг Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Хан тайшир уулын аймгийн Дэлгэр хан уулын хошуу хэмээн өөрчилж, Баян-Уул, Баянзүрх (хуучин Ар ширхтэн урианхай отог), Жаргалан (хуучин Өвөр ширхтэн урианхай отог), Буянт, Бүрэн, Богд, Чандмань, Дэдэн, Цэцэрлэг, Сэцэн, Цогт, Эрдэнэ-Уул гэх 10 сумдтай болгожээ. 1926 онд Баянзүрх сумыг Дэлгэр их уулын аймгийн Дэлгэр их уулын хошуунд (хуучин Жавзандамба хутагтын шавийн Хар дархад отог) шилжүүлэн захиргав. Хуучин мөн тэр 1926 онд хуучин Жалханз хутагтын шавиар байгуулсан Өлзийт-Баянзүрх уулын хошууг татан буулгаж, Шарга гол, Түвшинмандал, Бүрэнхаан хэмээх 3 сумыг нь тус хошуунд нэгтгэжээ. 1927 онд хуучин Өвөр ширхтэн урианхай отгоор байгуулсан Жаргалан сумыг газар нутгийн ойроор нь хуучин Хөвсгөл нуурын урианхай хошуугаар байгуулсан Хөвсгөл далай дэлгэр хаан уулын хошуунд нэгтгэжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул, Цэцэрлэг сумд, Завхан аймгийн Баян-Уул, Баянхайрхан, Баянтэс сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)

Засаг ноёдын үе залгамжлал