Сэцэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг)
Сартуул Сэцэн засгийн хошууны сүүлчийн засаг ноён Жалцангомбоцэдэн
Үндсэн мэдээлэл:
| Адил утгатай үг | Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу, Засагт хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Сэцэн сартуул хошуу |
| Төрөл | Хошуу |
| Цаг үе | 1691-1931 он |
| Хэний хаанчлалын үед | Энх-Амгалан |
| Анхны засаг ноён | Засаг, төрийн жүн ван Сэрэн ахай |
| Удам | Халхын баруун гарын сартуул отгийг захирсан Далдан хүндлэн ноёны хүү Жунту дай баатарын хүү Дамба хүндлэн тойны хүү |
| Харьяалал | Засагт хан аймаг |
| Байгуулагдсан он цаг | 1691 |
| Татан буугдсан он цаг | 1931 |
| Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) | Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу |
| Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) | Засагт хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу |
| 1923 оноос хойш (1923-1931) | Хантайшир уулын аймгийн Сэцэн сартуулын хошуу |
| Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо | 1 сум |
| 1918 оны хүн амын тоо | Өрх – 2291. Эрэгтэй – 5481 (үүнээс тайж – 1301, хамжлага ард – 2377, лам банди – 1092, сумны албат эр – 429, сул эр – 282). Эмэгтэй – 4671. Нийт – 10152. |
| Одоогийн | Завхан аймгийн Сонгино, Ургамал, Цэцэн уул, Сантмаргац, Завханмандал, Эрдэнэхайрхан, Дөрвөлжин, Түдэвтэй, Яруу сумд, Увс аймгийн Завхан сум |
| Хошууны дотор байсан сүм хийд | Тэгшийн хүрээ (тодорхойгүй), Галуутайн хүрээ (1865) |
| Сүүлчийн засаг ноён | Жалцангомбоцэдэн |
Сэцэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг)
Чин улсын үеийн Халхын Засагт хан аймгийн хошуу
Халхын баруун гарын Далдан хүндлэн ноёны хүү Жунту дай баатарын угсааны Сэрэн ахай ноён 1688 онд зүүнгарын цэргийн хөлөөс зайлан Чин улсад дагаар оржээ. 1691 оны Долнуурын чуулганаар Сэрэн ахайг засаг, төрийн жүн ван өргөмжилж харьяат ардаар хошуу зохион түүнд захируулав. 1700 онд нас барсанд түүний хүү Ламжавыг нэг зэрэг бууруулан төрийн бэйл залгамжлуулж, засаг болгожээ. 1731 онд нас барсанд түүний хүү Цэдэнжавт засаг, төрийн бэйлийн хэргэмийг залгамжлуулав. 1756 онд Цэдэнжав өртөөний хэргийг захиран сууж байхдаа хотогойдын Чингүнжавын гаргасан уриалгад нэгдэж харуулыг хаяж буцсан бөгөөд Чингүнжавт нийлэхээр нутгаа нүүлгэж одсонд түүнийг Чингийн төрөөс тэрсэлсэн хэрэгт цаазаар авчээ. Түүнтэй нийлсэнгүй үеэл дүү Норовт түүний засаг тушаалыг шилжүүлэн засаг , тэргүүн зэргийн тайж болгон тус хошууг захируулав. Тус хошууны нутаг нь өмнө талаараа Баатар засгийн хошуу, Эрдэнэ засгийн хошуу, баруун, баруун хойд талаараа дөрвөд, хойд талдаа элжигэний Чин ачит засгийн хошуу, зүүн хойд талаараа хотогойд нартай, зүүн талдаа Ялгуусан хутагтын шавь, Сайн ноёны аймгийн Хошууч мэргэн засгийн хошуутай тус тус зах нийлнэ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг Жалцангомбоцэдэн идэвхийлэн зүтгэсэн бөгөөд Жавзандамба хутагт Богд хаанаас түүнд үе улиран Сэцэн засаг цол, жүн вангийн хэргэм шагнасан тул үүнээс хойш тус хошууг Засагт хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болжээ. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр тус хошууг Хантайшир уулын аймгийн Цэцэн сартуулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж Баян-Айраг, Баян-Улаан, Барчин, Бугат, Баянбулаг, Бууралнарт, Даш-Өгөөмөр, Зогсоо, Сантмаргац, Сонгино, Ханцогт, Цогт, Чандмань, Ширээшувуу, Эрдэнэ-Овоот, Хутаг, Эрдэнэбуурал, Эрдэнэ-Уул зэрэг 18 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Завхан аймгийн Ургамал, Цэцэн-Уул, Сантмаргац, Завханмандал, Эрдэнэхайрхан, Дөрвөлжин, Түдэвтэй, Яруу сумд, Увс аймгийн Завхан сумын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)
Засаг ноёдын үе залгамжлал
|
Сэрэн ахай |
Засаг, төрийн жүн ван |
1691-1700 |
|
Ламжав |
Засаг, төрийн бэйл |
1700-1731 |
|
Цэдэнжав |
Засаг, төрийн бэйл |
1731-1756 |
|
Норов |
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж |
1756-1767 |
|
Дондовдорж |
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж |
1767-1808 |
|
Цэсэнжав |
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж |
1808-1818 |
|
Цэвээнжав |
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж |
1818-1852 |
|
Бэгзбазаржав |
Засаг, түшээ гүнгийн зэрэг, тэргүүн зэрэг тайж |
1852-1864 |
|
Насанбуянжаргал |
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж |
1864-1902 |
|
Жалцангомбоцэдэн |
Засаг, түшээ гүн, бэйсийн зэрэг, чин вангийн зэрэг жүн ван |
1902-1923 |
Ашигласан ном зохиол
Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990
Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.
Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.
Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207.
Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол
Мэдээлэл
Салбар
Толийн тухай
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он