Адил утгатай үг | Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад баруун гарын адгийн хошуу, Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Бүсхайрхан уулын хошуу, Дайчин бэйсийн хошуу |
Төрөл | Хошуу |
Цаг үе | 1704-1931 он |
Хэний хаанчлалын үед | Тэнгэрийн тэтгэсэн |
Анхны засаг ноён | Засаг, тэргүүн зэргийн тайж Мада зоригт |
Удам | Халхын баруун гарын урианханы Саму буйма отгон ноёны хүү Сайн мажигийн хүү Тангуд мэргэн дайчингийн хүү Бунтар дайчин баатарын хүү |
Харьяалал | Засагт хан аймаг |
Байгуулагдсан он цаг | 1704 |
Татан буугдсан он цаг | 1931 |
Манжийн үеийн нэршил (1691-1911) | Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад баруун гарын адгийн хошуу |
Богд хаант Монгол улсын үеийн нэршил (1911-1923) | Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошуу |
1923 оноос хойш (1923-1931) | Хантайшир уулын аймгийн Бүсхайрхан уулын хошуу |
Анх байгуулагдах үеийн сумны тоо | 1 сум |
1918 оны хүн амын тоо | Өрх – 2026. Эрэгтэй – 3339 (үүнээс тайж – 556, хамжлага ард – 864, лам банди – 1104, сумны албат эр – 613, сул эр – 205). Эмэгтэй – 4302. Нийт – 7641. |
Одоогийн | Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Бугат, Төгрөг сумд бүтнээр, Дарви, Алтай, Цээл сумдын зарим хэсэг |
Хошууны дотор байсан сүм хийд | Усанзүйлийн хүрээ – Тонхилын хүрээ (1721) |
Сүүлчийн засаг ноён | Жалчингомбодорж |
Халхын баруун гарын урианханы Саму буйма ноёны угсааны Мада зоригт нь 1688 онд зүүнгарын Галдан бошогт хааны довтолгооны хөлөөс зайлан албат ардыг аван Хөхнуурын зүг дүрвэн одож хошуудын ноёдыг түшиглэн суужээ. 1704 онд Чин улсын хаанд өргөдөл гаргаж уг нутагт эгүүлэн суулгаму хэмээн гуйсанд Мада зоригтыг тэргүүн зэрэг тайж болгож харьяат ардыг тусгай засаг хошуу болгон Алтайн Эрчис, Өрөнгийн газар шилжүүлэн суулгажээ 1714 онд нас барсанд түүний хүү Тонмогт засаг, тэргүүн зэргийн тайжийн хэргэмийг залгамжлуулав. 1723 онд Хөхнуурын газар цэргийн хэрэгт зүтгэсэн тул улсад туслагч гүн болгон дэвшүүлж, Бүсхайрханы зүг нүүлгэн суулгав. 1731 онд Зүүнгарын цэргийн довтолгоонд харьяат ардууд автагдаж сарнисан тул Алшаагийн газар нүүлгэн суулгав. Мөн тус хошууны нэг хэсэг ардууд зүүнгарын цэрэгт дагаар оржээ. 1739 онд Зүүнгар-Чингийн хилийг хэлэлцэн тогтсоны сүүлээр тус хошууны ардыг уг нутагт эгүүлэн суулгав. Тус хошууны нутаг нь өмнө зүг говь цөлөөр алтны харуулд тулж, баруун талдаа захчины нутаг, нэгэн аймгийн Дархан засгийн хошуутай, хойд талдаа Эрдэнэ засаг, Баатар засгийн хошуутай, зүүн хойд талаараа хойдын Сүжигт засгийн хошуутай, зүүн талаараа Засагт ханы хошуу, зүүн өмнө талаараа Итгэмжит засаг, Бишрэлт засгийн хошуутай зах нийлнэ. Тус хошуу нь дотроо туслагчийн отог, Жаран отог, Аргалчин отог, Дархан гүнгийн отог, Харнууд отог хэмээх таван нэгжид хуваагдаж байжээ. 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг ноён Жалчингомбодоржид үе улиран Дайчин засаг, бэйлийн хэргэм хүртээсэн тул үүнээс хойш тус хошууг Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болов. 1923 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр Хантайшир уулын аймгийн Бүсхайрхан уулын хошуу хэмээн өөрчлөн нэрийдэж, Баянцагаан, Баянжавхлан, Баянмандал, Бүсхайрхан, Сандив, Сутай, Хансүмбэр, Ханжаргалан хэмээх 8 сумтай болгожээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус хошууны хуучин нутаг нь одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Төгрөг, Бугат, Алтай, Цээл, Дарви сумдын нутагт багтан оржээ. (Б.Нацагдорж)
Засаг ноёдын үе залгамжлал
Мада зоригт |
Засаг, тэргүүн зэрэг тайж |
1704-1714 |
Тонмог |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1714-1739 |
Ванчинжав |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1739-1785 |
Гэлэг |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1785-1804 |
Цэдэндорж |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1804-1811 |
Сономцэрэн |
Засаг, улсад туслагч гүн |
1811-1854 |
Дашравдан |
Засаг, бэйсийн зэрэг, улсад туслагч гүн |
1854-1903 |
Жалчингомбодорж |
Засаг, бэйс, жүн вангийн зэрэг бэйл |
1903-1923 |
Jang Mu jokiyaba. Namyun, Banzaraγča mongγolčilaba. Mongγol-un qosiγu nutuγ-un temdeglel (dumda). Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. 1990
Майский И. Современная Монголия. Иркутск, 1921.
Сономдагва Ц. Монгол улсын засаг, захиргааны зохион байгуулалтын өөрчлөлт, шинэчлэл. Улаанбаатар, 1998.
Шархүү Цэ. Дөрвөн аймгийн засаг хошуудын засаг ноёдын товч шастир. // Mongoru kenkyukai. Osaka, 1984. Vol.7, т.119-207.
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он